ՀԱՅ ԵԿԵՂԵՑԻՆ ՍԲ. ԵՐՈՒՍԱՂԵՄՈՒՄ ՔՐԻՍՏՈՍԻ ՍՐԲԱՏԵՂԵՐԻ ԱՐԺԱՆԱՎՈՐ ՊԱՀԱՊԱՆ

AVETABER

Mar 6, 2014

Ավետյաց երկրում մեր Փրկչի աստվածակոխ Սբ. Տեղերը հնուց սեփականությունն են եղել երեք առաքելական հնագույն, հավասարակից եւ իրավակից եկեղեցիների՝ Հայ, Հույն եւ Լատին (լատինները Սրբատեղերի պահպանությանը մասնակից դարձան 11-րդ դարից), որոնք միասնաբար, ընկերովի եւ կամ առանձին-առանձին ստանձնել են Տերունական Սրբավայրերի հոգածությունը: 7-րդ դարում ապրած Անաստաս վարդապետը վկայում է, որ արդեն 4-րդ դարում հայերը Սբ. Երկրի մեջ 70 վանքեր ունեին: Նա մեջ է բերում նաեւ այդ վանքերի ցուցակը:

Ամենամեծ սրբավայրը Ս. Հարություն տաճարն է, ուր գտնվում է Աստծո Որդու խաչելության տեղը՝ Գողգոթան եւ Ս. Գերեզմանը, որտեղից հարություն առավ մեր Տերը: Աշխարհիս ամենանվիրական այս տաճարում, որը Երուսաղեմի երեք պատրիարքությունների ընդհանուր սեփականությունն է, հայերը, հույները եւ լատինները նաեւ իրենց առանձին եկեղեցիները, բաժինները եւ իրավունքներն ունեն: Այս երեք ազգերին է, որ իրավունք է վերապահված փառավոր այս տաճարում ամենօրյա Ս. Պատարագ մատուցելու: Եվ ի թիվս մյուս երկու լեզուների, հայոց լեզուն եւ հայերեն աղոթքը անդադար լսելի են Ս. Հարություն տաճարի մեջ:

Հիսուսի Ս. Գերեզմանի ճակատը, որ դեպի արեւելք է նայում, երեք պատկերներով է զարդարված, որոնցից մեկը հայերին է պատկանում: Այստեղ մեր ժողովրդի առ Քրիստոս ունեցած անխախտ հավատքի պես միշտ անմար է Լուսավորչի կանթեղը, որի ձեթը կարծես թե փոխարինված է աստվածաընտրյալ ազգի ի Քրիստոս նահատակվածների արյամբ:

Ս. Հարություն տաճարի մեջ հայերը առանձին Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցի ունեն: Ըստ ավանդության, սբ. Գրիգորը, ուխտի գալով, այստեղ մի ժամանակ ճգնել եւ աղոթել է: Այստեղից վար իջնելով, հասնում ենք Հիսուսի խաչափայտին: Գողգոթան հնուց հայոց սեփականությունն է եղել, սակայն վրացիք, 1439թ. Եգիպտոսի սուլթանին կաշառելով, հայերի ձեռքից հափշտակեցին, իսկ 1622թ. այն հույներին անցավ£ Գողգոթայի դիմաց գտնվում է հայոց վերնահարկ եկեղեցին, որը Երկրորդ Գողգոթա է կոչվում: Հայոց սեփականությունն է նաեւ վիճակ նետված վայրի մատուռը: Ս. Հարության մեջ հայոց սեփական սրբավայրերից է Ուշաթափման տեղը. ըստ ավանդության, երբ Աստվածածինն այդտեղից առաջին անգամ տեսավ իր խաչյալ որդուն, ուշաթափվեց: Հայերը Ս. Գերեզմանի մոտ ունեն նաեւ Յուղաբեր կանանց սեղանը: Նշենք նաեւ, որ Ս. Գերեզմանի սրահի գմբեթակիր 18 սյուներից 8-ը պատկանում է հայերին:

Առավել պաշտելի սրբավայրերից է նաեւ Երուսաղեմից հարավ՝ Բեթղեհեմում, Ս. Ծննդյան Այրի վրա շինված Ս. Ծննդյան տաճարը: Տաճարի չորս թեւերից մեկը պատկանում է Հայոց եկեղեցուն, իսկ տաճարում Քրիստոսի ճիշտ ծննդյան տեղի վրա գտնվում է պատարագամատույց սեղան, որը հայերի ու հույների սեփականությունն է: Այստեղ ամեն օր երկու ազգերի եկեղեցու սպասավորները Ս. Պատարագ են մատուցում:

Ըստ ավանդության, այս տաճարի հիմնադիրը Հայոց Տրդատ թագավորն է եղել: Ս. Ծննդյան տաճարին կից գտնվում է հայոց բերդանման վանքը:

Երուսաղեմի հայ միաբանությունը Հույն եւ Լատին եկեղեցիների հետ հավասար իրավունքներ ունի նաեւ Ձիթենյաց լեռան Համբարձման տաճարի եւ Գեթսեմանիի Ս. Աստվածածնի գերեզմանի եկեղեցու մեջ: Վերջինս վաղ ժամանակներից երկար ժամանակ հայոց սեփականությունն է եղել:

Ըստ երուսաղեմյան պատմիչների, հայոց Ս. Հրեշտակապետի վանքը շինված է Աննա քահանայապետի տան տեղը: Գեթսեմանիում կալանավորված Հիսուսին նախ բերում են Աննայի մոտ (Հովհ. ԺԸ 13), ուր Հիսուսը ենթարկվում է ծեծի եւ չարչարանքների: Այս տեղը անվանում են նաեւ Քրիստոսի առաջին բանտ:

Ըստ Ավետարանի, Հիսուսին այնուհետեւ բերում են Կայիափա քահանայապետի տունը, ուր շարունակվեցին Հիսուսի կրած չարչարանքները (Մատթ. ԻԶ 67), եւ ուր Փրկիչը անցկացրեց վերջին գիշերը, սա միաժամանակ Պետրոսի ուրացության եւ զղջման տեղն է, Ահա այստեղ է հետագայում կառուցվել Ս. Փրկիչ եկեղեցին, որը հայոց սեփականությունն է. այն կոչվում է նաեւ Քրիստոսի երկրորդ բանտ: Նույն եկեղեցում վաղնջական ժամանակներից գոյություն ունի խոշոր վիմաքար: Այն Ս. Գերեզմանի կափարիչն է, որը հրեշտակը շրջեց եւ վրան նստեց (Մատթ. ԻԵ 2):

Սիոնի վրա էլ, որտեղ առաջին քրիստոնյա նահատակ սբ. Ստեփանոսի նշխարներն են ամփոփվել, հայոց Ս. Ստեփանոս վանքն է:

Երուսաղեմում՝ Սիոն լեռան բարձունքի վրա, Ս. Հակոբեանց Մայր տաճարն է, որը եւ Երուսաղեմի հայ պատրիարքության աթոռն է: Այս փառահեղ տաճարը, որ Սբ. Քաղաքի հայկական եկեղեցիների զարդն է, պատմական վայրում է կառուցված: Այստեղ է գտնվելիս եղել Հակոբոս առաքյալի (Տյառնեղբոր) տունը: Ընդունված է, որ Հիսուսի ազգական Հակոբոսը, որն անվանվում է նաեւ Տյառնեղբայր, եղել է Տիրոջ համբարձումից հետո առաքյալների կողմից ընտրված Երուսաղեմի քրիստոնյաների առաջին եպիսկոպոս-պատրիարքը, որը իր աթոռը հաստատել է իր տան մեջ՝ Սիոն լեռան վրա: Այսպիսով, աշխարհի առաջին քրիստոնեական եկեղեցին՝ իր պատրիարքական աթոռով, Աստծո կամեցողությամբ հետագայում փոխանցվեց երուսաղեմի հայ պատրիարքությանը, եւ այսօր էլ Երուսաղեմի հայ պատրիարքը իրավահաջորդն է սբ. Հակոբոսի: Սբ. Կույսի ձեռքով այստեղ է նաեւ ամփոփվել առաջին նահատակ-առաքյալ սբ. Հովհաննեսի եղբայր սբ. Հակոբոսի գլուխը: Այս պատճառով է, որ կրկնակի նվիրական այս վանքը կոչվում է Սրբոց Հակոբյանց, այսինքն՝ Սուրբ Հակոբների վանք:

Երուսաղեմի հայ միաբանությունը Սուրբ տեղերի այսպիսի նախանձելի տնօրինության հասել է աննկարագրելի ճիգերի եւ զոհողությունների գնով: Դարերի ընթացքում Հայ Երուսաղեմը երկնային համբերությամբ կրել է ամեն տեսակ զրկանքներ եւ հալածանքներ, որոնք եղել են թե՛ այլակրոն հարստահարիչների եւ թե այլազգի քրիստոնյա շահախնդիր կրոնավորների եւ իշխանավորների կողմից: Պատմագիր Վահրամ Կյոքճյանը այդ կապակցությամբ ասում է. «400¬500 միլիոններ հիաշուող կաթոլիկ եւ 150-200 միլիոն յունադաւան մրցորդներու հետ սեղան նստիլ՝ հաւասար է հաւասար վիճիլ ու հակաճառել, հրաշքներուն հրաշքն է, մանաւանդ, երբ աչքի առջեւ ունենանք կաթոլիկ աշխարհի ետին կռնակ՝ տասնեակ մը թագազարդ գլուխները, որոնք միշտ խեթիւ դիտած էին մեր փոքր ածուն, այդ փառաւոր դիրքը եւ ամէն առթիւ հարուածեր էին մեզ իրենց մականներով, երբ չէին յաջողած գնել մեր իրաւունքներէն որեւէ մասնիկ: Մեր ի՞նչն է, որ կրցեր է յարատեւօրէն կոտրել մեզ պատուհասել ձգտող բիւզանդական, հետագային ցարական ադամանդակուռ գաւազանները, երբ հայը, երուսաղեմահայ պահակները, Ս. Յակոբաց զինուրեալները անոնց դիմաց ունէին խաչն ու Աւետարանը, եւ արիւնով սրբագործուած ազգային իրաւունքներու ոգեկան հրայրքը, զոր ճանչնալու, յարգելու տրամադիր չէին ո՛չ քրիստոնեաները եւ ո՛չ ալ հեթանոսները, ո՛չ Արեւմուտքի ասպետները՝ եւ ո՛չ ալ Արեւելքի ասպատակները»(Վ. Կէօքճեան, Հայ Երուսաղէմը դարերու մէջէն, Երուսաղէմ-1964, էջ 7,8): Իրոք, աստվածային հրաշք է, որ փոքրաքանակ մի ժողովուրդ, որ գրեթե զուրկ է եղել պետականությունից եւ հաճախակի հալածվել օտար նվաճողներից, կարողացել է Ս. Երուսաղեմում այսքան պանծալի դիրք զբաղեցնել:

Ըստ հայ եւ օտար աղբյուրների՝ Ավետյաց երկրի Տերունական Սրբատեղերի հիմնադիրը եղել է Եդեսիայի Աբգար թագավորի կին Հեղինե թագուհին: Շատ օտար հեղինակներ՝ այդ թվում Հովսեփոս Փլավիոսը, Հեղինեին անվանում են «Միջագետքի թագուհի»: Հայ աղբյուրները, այդ թվում եւ Մովսես Խորենացին, թե՛ Աբգարին եւ թե՛ Հեղինեին հայ թագավոր եւ հայ թագուհի են հիշատակում: Հեղինեն Երուսաղեմ եկավ 40-ական թվականներին: Նա Հիսուսի գերեզմանին եւ Ձիթենյաց լեռան վրա, որտեղից Հիսուս երկինք համբարձվեց, փոքր մատուռներ է շինում, Բեթղեհեմում քարապատում է Հիսուսի ծննդյան Ս. Այրը, իսկ Հակոբոս առաքյալի գլխի ամփոփված տեղը (Սիոն լեռան վրա) փոքրիկ կամար է շինում:

335թ. Բյուզանդիայի կայսր Կոստանդինի նախաձեռնությամբ, ինչպես նաեւ Հայոց Տրդատ թագավորի մասնակցությամբ, Ս. Գերեզմանի վրա շինված մատուռի տեղը կառուցվում է Ս. Հարություն տաճարը: Տրդատի օրոք հայերը մեծ թվով վանքեր կառուցեցին Սուրբ Տեղերում եւ ինչպես նշվեց, 4-րդ դարի կեսերին Ավետյաց երկրում հաշվվում էր մոտ 70 հայկական վանք եւ եկեղեցի:

Մինչ Քաղկեդոնի ժողովը (451թ.) աշխարհում բոլոր քրիստոնյա ժողովուրդների համար գոյություն ուներ մեկ ընդհանուր պատրիարքություն եւ մեկ ընդհանուր Եկեղեցի: Իսկ այդ Ժողովով տրոհում առաջ եկավ քրիստոնեական աշխարհում: Պառակտվեց նաեւ Երուսաղեմի պատրիարքությունը: Հետեւաբար տարբեր Եկեղեցիների միջեւ Սուրբ Տեղերի պատկանելիության խնդիր եւ վեճ առաջ եկավ: Երուսաղեմի հույն կրոնավորները քաղկեդոնությունը ընդունելուց հետո նույնը ստիպում են անել նաեւ հայերին: Երբ հայերը ընդդիմանում են, հույները արքունական իշխանության ուժով բռնանում են հայ հոգեւորականության վրա: Այսքանից հետո Երուսաղեմի հայ հոդգեւորականները հավաքվում են Ս. Հակոբեանց վանքում եւ խորհրդակցելուց հետո գիր են ուղարկում հայոց Հովհաննես II Գաբեղյան (557-574) կաթողիկոսին, հարցնելով, թե ի՞նչ պետք է անել. ընդունելով Քաղկեդոնի ժողովը, շարունակել պահապան լինել Սուրբ Տեղերին, թե՞ դավանափոխ չլինելով, դրանք լքել եւ հեռանալ Ս. Քաղաքից, քանզի Հուստինիանոս կայսրը հրամայել էր Երուսաղեմից դուրս հանել հայ եւ նրանց հպատակ հաբեշ, ղպտի եւ ասորի միաբաններին, եթե վերջիններս դավանափոխ չլինեին: Այս մասին 553թ. կայսեր հրովարտակի մեջ ասվում է. «Սուրբ ժողովը (Քաղկեդոնը) ընդունել դժկամողները մերժեցեք թե՛ Աստծո սուրբ եկեղեցիներից եւ թե՛ վանքերից, որպեսզի սբ. եկեղեցիների եւ նրանց քահանաների միաբանությունն ու խաղաղությունը պահպանելով՝ չորս սուրբ ժողովների դավանած միեւնույն հավատքը քարոզվի Աստծո սբ. եկեղեցիների մեջ» (Չամչեան, հտ Բ, էջ 261): Հովհաննես II Գաբեղյան կաթողիկոսը, կարդալով Երուսաղեմի հայոց միաբանության գիրը, շատ է վշտանում ու պատասխանում է. «Ինչ որ կայսեր քաղաքական օրենքները կհարկադրեն՝ ամենայն հնազանդությամբ կատարեցեք, իսկ Հայաստանյայց Ս. Եկեղեցու ուղղափառության դեմ հրամայվածներին մի հնազանդվեք»(Սաւալանեան, 241 էջ): Երուսաղեմի հոգեւորականները թեպետ Ս. Տեղերի համար շատ են վշտանում, սակայն, հնազանդվելով կաթողիկոսի հրամանին, լքում են իրենց եկեղեցիները: Առավել տոկուններն էլ դիմակայում են հույն կղերականների ճնշումներին եւ ավարառություններին՝ մինչեւ մահմեդականների կողմից Ս. Քաղաքի տիրելը...

Երբ արդեն ակնհայտ էր, որ Արեւելքը ամբողջությամբ ընկնելու է արաբական խալիֆաթի տիրապետության տակ, Երուսաղեմի հայոց Աբրահամ պատրիարքը 40 հոգիանոց շքախմբով գնում է Մեքքա եւ, Մուհամեդին հայտնելով իր հպատակությունը՝ նրանից խնդրում է իրենց սրբավայրերի եւ անձերի ապահովության գիր: Ինչպես վկայում է արաբ պատմագիր Զեքիետտին, Մուհամեդը սիրով է ընդունում հայոց պատրիարքին եւ նրան շնորհում պատշաճ հավատարմագիր: Այդ հրովարտակով հաստատվում է հայոց սեփականությունը Ս. Տեղերի վրա: Ահա հրովարտակի հիմնական կետերը.«ՙԱբրահամ պատրիարքին, Երուսաղեմ, Դամասկոս եւ Արաբիայի մյուս սահմաններում գտնվող հայոց եպիսկոպոսներին եւ վարդապետներին եւ իրենց հպատակ ժողովուրդներին՝ եթովպացիներին, ղպտիներին ու ասորիներին շնորհեցի բոլոր իրենց վանքերը, եկեղեցիները, դպրոցները, կալվածքներն ու արտերը...խոստացա եւ տվի Երուսաղեմում գտնվող եկեղեցիները՝ Ս. Հարություն տաճարը եւ Ս. Հակոբ կոչված մեծ եկեղեցին, տվի նաեւ Ձիթենյաց վանքը եւ Քրիստոսի բանտի վանքը, Բեթղեհեմի եկեղեցին եւ Ս. Հովհաննեսի ու Սամարիայի մատուռները եւ Ս. Հարություն տաճարի ետեւի աղոթատները ու ամբողջ Գողգոթան»: Մուհամեդի մահից հետո Աբրահամ պատրիարքը մահմեդականների առաջնորդ Ալիից ստանում է Մուհամեդի հրովարտակը հաստատող եւ ճշտող նոր ապահովագիր, որի վավերաթուղթը պահ է տրվում Ս. Հակոբեանց վանքում: 636թ. էլ, երբ արաբների նոր առաջնորդ Օմար Խալիֆը գրավում է Երուսաղեմը սա եւս իր հերթին նոր ապահովագիր է շնորհում հայոց Գրիգոր պատրիարքին:

Երուսաղեմի պատմության արաբական շրջանը տեւում է մինչեւ 1099թ., այսինքն մինչեւ Ս. Քաղաքի Խաչակրաց կողմից գրավումը: Այս ընթացքում Երուսաղեմի հայ միաբանությունը ազատվում է Բյուզանդական Եկեղեցու բռնակալ ազդեցությունից, Ս. Հակոբյանց միաբանությունը առանձին հայկական պատրիարքություն է հիմնում (638թ.), եւ հայերը, լինելով ոչ բյուզանդացի, մեծ առանձնաշնորհումների են արժանանում արաբ խալիֆներից եւ գերիշխող դիրքի հասնում Ս. Տեղերի մեջ, Սակայն միաժամանակ արաբական գրավումով Երուսաղեմը, որ նշանակում է «խաղաղության քաղաք», դառնում է այլակրոն ազգերի արյունալի բախման եւ կոտորածների քաղաք: Հայերը Երուսաղեմի մյուս քրիստոնյաների հետ ենթարկվում են մահմեդականների կեղեքումներին: Հայ միաբանությունը մեծ կաշառքներով, հաճախ էլ եկեղեցիների գույքը գրավ դնելով եւ սնանկանալով է կարողացել հագեցնել արաբ իշխանավորների ընչաքաղցությունը եւ այդպես ապահովել իր գոյությունը Սուրբ քաղաքում:

1099թ. հուլիսի 15-ն խաչակիրների բանակը մտնում է Երուսաղեմ եւ քաղաքի մահմեդական բնակչությանը սրի մատնում, Ականատեսները վկայում են, որ Օմարի մզկիթի կամարների տակ թափված արյունը հասնում էր ձիերի ծնկերին ու ասպանդակներին, եւ ընկնողների թիվն ավելի էր, քան թե՛ հաղթողներինը:

Խաչակիրների կողմից Երուսաղեմի գրավումից հետո Ս. Տեղերում հայերից եւ հույներից զատ առաջին անգամ իրավատեր են դառնում նաեւ լատին կաթոլիկ կրոնավորները, որոնց հայերը եւ հույները ընդունում են սրտաբաց: Սակայն ժամանակի ընթացքում լատինները սկսում են ոտնձգություններ կատարել հայ միաբանության հանդեպ: Այսպես՝ Ս. Հարություն տաճարի երրորդ մասին տիրանալուց հետո լատինները ջանում են այնտեղից լիովին վտարել հայերին, որը մինչ այդ հայոց սեփականությունն էր:

1187թ. գարնանը 80 հազարանոց բանակով Երուսաղեմ է արշավում Եգիպտոսի սուլթան Սալահետտին եւ վերջ դնում Սուրբ քաղաքի լատինների 88 տարվա տիրապետությանը: Սալահետտին, Երուսաղեմ մտնելով, շատ քրիստոնյաների հետ հաշվեհարդար տեսնելուց հետո թույլ է տալիս, քրիստոնյաները 40 օրվա ընթացքում հեռանան քաղաքից: Հայերի նկատմամբ նա բարյացակամ է վերաբերվում եւ հայ ուխտավորներին արտոնում է առանց փրկագին վճարելու հեռանալ Երուսաղեմից:

Հայոց Աբրահամ պատրիարքը (1180-1191) մի քանի բարձրաստիճան հետեւորդներով այցելում է Սալահետտինին եւ ներկայացնում է Մուհամեդի, Ալի եւ Օմարի հրովարտակ-հավատարմագրերը եւ խնդրում դրանց վերահաստատումը: Սալահետտին, կարդալով իր նախորդների հրովարտակները, նոր հրովարտակով ամրակայում է հայերի առանձնաշնորհումները Սուրբ քաղաքում, որով հայ միաբանության տնօրինությանն են հանձնվում գլխավոր սրբատեղերը:

Անշինի աբբայարանի տարեգիրքը այսպես է ավանդում ավանդում է. «Սալահետտին սիրում էր հայերին իրենց հավատարմության համար, այդ պատճառով նա Երուսաղեմը գրավելուց հետո, երբ Ս. Հարություն տաճարն ուզում էր յուրացնել իբրեւ հասարակաց ստացվածք, հայերի խնդրանքին զիջելով, նրանց է վաճառում այն»: Այսպիսով, հայ միաբանության ճիգերով է, որ մեծագույն այս սրբավայրը մնում է անապական:

1191թ. Աբրահամի պատրիարքության ժամանակ ծռազատիկ է (երբ փոխադարձաբար մեկը մյուսի Զատիկը համարում են «ծուռ») տեղի ունենում հայերի եւ վրացիների միջեւ: Վրաց Թամար թագուհին եւ հայազգի Զաքարիա սպարապետը իշխաններ են ուղարկում Երուսաղեմ՝ պարզելու, թե հայոց եւ հունաց զատիկներից ո՞րն է ճիշտ: Ճշմարիտ Զատիկը ճրագալույցի երեկոյին Ս. Գերեզմանի կանթեղի ինքնիրեն վառելով էր որոշվում, որով ցույց էր տրվում, թե ճշմարտությունը որ ազգի կողմն է: Երուսաղեմի քաղաքապետը, երբ իմանում է հայ եւ վրաց իշխանների գալու պատճառը, ճրագալույցի օրը, որը մեր ճրագալույցից մեկ շաբաթ առաջ էր, Ս. Գերեզմանի բոլոր կանթեղները հրամայում է հանգցնել եւ դուռը կնքել: Երբ որոշված ժամն է հասնում, ոչ մի տեղ լույս չի երեւում: Ութ օր հետո հայոց Զատկի տոնին՝ ժամը տասին կանթեղը ինքնին վառվում է՝ հայերին մեծ ուրախություն պատճառելով, իսկ հույներին ու վրացիներին ամոթահար անելով:

1342թ. լատին իշխանավորների ջանքերով սուլթանը հրաման է արձակում, որ Ս. Տեղերում եւ, մասնավորապես, Ս. Հարության տաճարում պաշտամունք կատարեն նաեւ լատին կրոնավորները, որոնք այստեղ հաստատվելուց հետո նախկինի պես ջանում են գերիշխող դիրքի հասնել:

Հաջորդ դարում էլ Երուսաղեմում հայերին մեծ նեղություններ պատճառեցին վրացիները: Վրացիները Սուրբ քաղաքում միաբանություն ու առանձին վանքեր ունեին հունաց պատրիարքության իրավասության ներքո: Ահա այս ժամանակ էր,որ վրացիք եգիպտացի Ղայիպի մեծահարուստ վաճառականի միջոցով կաշառում են Եգիպտոսի Մելիք Աշրաֆ սուլթանին, որը Գողգոթան, հայերից առնելով, վրացիներին է տալիս: Այս հափշտակությունը մեծ վիշտ է բերում հայ միաբանությանը: Մարտիրոս պատրիարքը (1419-1430-1441), չնայած իր ծերունազարդ հասակին, 1424թ. Եգիպտոս է ուղեւորվում եւ երեք տարի մեծ ճիգերով կարողանում սուլթանին համոզել հետ առնելու Գողգոթան: Այս ժամանակ սուլթանը հրովարտակով հայտարարում էր. «Գողգոթան, հայոց սեփականությունը լինելով, դարձյալ նրանց շնորհեցի»: Սակայն դեռ մեկ տարի չանցած՝ վրացիք ավելի մեծ կաշառքներով կարողանում են վերստին առգրավել Գողգոթան: Մարտիրոս պատրիարքը դարձյալ սուլթանին է դիմում եւ իր հերթին ինքն էլ, մեծ գումար ծախսելով, երկրորդ անգամ Խաչելության սրբավայրի վերատիրության իրավունք է ձեռք բերում: Բայց մեկ տարի հետո վրաց իշխանավորները նորանոր կաշառքներով երրորդ անգամ են սուլթանի մոտ գնում եւ դարձյալ տիրանում Գողգոթային: Մարտիրոս պատրիարքը, երրորդ անգամ Եգիպտոս ելնելով, արդեն ի զորու չի լինում վրացիների հետ կաշառքով մրցելու, քանզի հայ միաբանության գանձարանը գրեթե դատարկ էր մնացել: Իսկ սուլթանն էլ, չկամենալով հայերին զրկել իրենց դարավոր իրավունքներից, պատրիարքի խնդրանքի համաձայն, նրան տալիս է Ս. Հարություն Վերնատունը, որը քրիստոնյա թագավորների աղոթատեղին էր: Այստեղ Մարտիրոս պատրիարքը եկեղեցի է շինում եւ այն անվանում Երկրորդ Գողգոթա: Վրացիների Գողգոթան հայերի ձեռքից հափշտակելու մասին պատմվում է նաեւ 1476թ. գրված Տաղարանի մեջ, ուր, խոսվելով Ուզուն Հասանի ձեռքով Վրաստանի ավերման մասին, ասվում է. «Ու այս Աստծո կամքովը եղավ, վրացիների մեզի հասցված չարիքների փոխարեն, որովհետեւ կաշառեցին սուլթանին եւ մեզանից առան Գողգոթան»:

Հաջորդ դարում,երբ Երուսաղեմը նվաճվում է օսմանցիների կողմից, Սուլթան Սելիմ 1-ը 1517թ. արքունական հրովարտակ է հղում հայերին, որը հիմնվելով նախկին բոլոր հրովարտակների վրա՝ վերահաստատում է հայոց պատրիարքության իրավասությունները:
Սելիմին հաջորդող սուլթան Սուլեյմանի օրոք՝ 1530-ական թվականներին, երբ Եվրոպայում նշմարվում էին նոր խաչակրության փորձեր, սուլթանը, Երուսաղեմի լատին կրոնավորներին դիտելով որպես թիկունքից հարվածող ուժ, նրանց Ս. Տեղերից հեռացնում է: Լատին կրոնավորների խնդրանքով Ս. Հակոբյանց աթոռը հանձն է առնում նրանց սրբատեղերի պահպանությունը: Սակայն լատինները հայերի բարի կամքին չարությամբ են պատասխանում. նրանք հայտարարում են, որ Ս. Հարությունում պահված Կենաց Փայտի մասունքը հայերը հափշտակել են եւ Հայաստան են ուղարկել: Հակառակ այս զրպարտության՝ հայերը նեղության մեջ հայտնված լատիններին նորից ձեռք են մեկնում, երբ վերջիններս Ս. Քաղաքում տեղ չեն ունենում պատսպարվելու. հայ միաբանությունը 1554թ. յոթ տարով բնակության համար նրանց տրամադրում է Ս. Հրեշտակապետ եկեղեցին:
Այս ժամանակներում Հայ Երուսաղեմը ծաղկում էր ապրում, որն էլ Երուսաղեմի շահամոլ կառավարիչներին դրդեց կեղեքել մեր վանականներին: Ահա պատմագրի վկայությունը. «Դավիթ Բ պատրիարքը, դժվարին կացության մատնված, իր նախորդներից պահված բոլոր դրամները բարբարոսների առջեւ է սփռում եւ նրանց գոգը ոսկով լցնում եւ սակայն չի կարողանում հագեցնել նրանց: Երբ այլ բան չէր մնում անելու, քան գոհացնելու նրանց ամենօրյա պահանջները,... ստիպված էր, իբրեւ ապահովություն, արծաթե խաչերը, արծաթապատ ավետարանները եւ նույնիսկ եկեղեցիները գրավի տալ այլազգիներին»(Սաւալանեան, 561 էջ): Այս ժամանակներում Ս. Էջմիածնի աթոռը եւս (նաեւ ողջ Հայաստանը) վատթար վիճակում էր: Փակված էին դեպի Երուսաղեմ տանող ճանապարհները, կանգ էր առել դեպի Ս. Քաղաք ուխտավորների շարժը, որոնք նախկինում իրենց նվիրատվությունները առատաձեռնորեն ընծայում էին Ս. Հակոբյանց աթոռին: Դավիթ պատրիարքը (1583-1613-1622) այսքանից հետո ստիպված ինքն է Հայաստան մեկնում եւ մեծ ճիգերով Հայ Երուսաղեմի համար օգնություն հանգանակում:
Սսի Ազարիա կաթողիկոսը, 1600թ. լինելով Երուսաղեմում եւ տեսնելով հայ միաբանության անմխիթար վիճակը, վերադառնում է Բերիա, 20.000 դահեկան օգնություն հանգանակում եւ հանձնում Դավիթ պատրիարքին: Բաղիշեցի Բարսեղ վարդապետն էլ, որ 1608թ. տեսնում է Հայ Երուսաղեմի վատթար վիճակը, վերադառնում է Բաղեշ, այնտեղից էլ՝ Ոստան եւ Վան ու Ս. Հակոբյանց աթոռը փրկելու ժողովրդական մեծ շարժում է առաջ բերում: Նա կարողանում է «շարժել սրտերը ճշմարիտ ազատասերների եւ բարեպաշտների, որոնք առատ-առատ նվերներ են տալիս Ս. Աթոռին: Բաղեշ քաղաքում Խոջա Կարապետ անունով մեկը յոթը բեռ արծաթ է նվիրում, ուրիշներն էլ նրան հետեւելով, ոմանք՝ երկու-երկու, ոմանք՝ մեկ-մեկ բեռ են տալիս, եւ մնացյալները ըստ կարողության են տալիս իրենց նվերները: Այսպիսով, վանեցիները մեծագումար դրամ են ժողովում եւ վարդապետներով մեկտեղ գնում են Ամիդ եւ Ուրֆա ու այդ քաղաքների ժողովրդից առատ տուրքեր հավաքելով՝ հասնում են Բերիա: Այստեղ գտնվող ջուղայեցի վաճառականները, բարի նախանձով լցված, ոչ միայն ոսկի ու արծաթ են հանգանակում, այլեւ շատերն էլ, ինքնահորդոր ուխտավորների ստվար քարավանին միանալով, Երուսաղեմ են մեկնում»(Սաւալանեան, 565 էջ): Այսպես հայ միաբանները ոչ միայն փակում են իրենց պարտքերը, այլեւ նորոգում եւ գեղեցկացնում են իրենց եկեղեցիները:
1613թ. Երուսաղեմի հայ պատրիարք է ընտրվում Գրիգոր Պարոնտերը (1613-1645): Այս ժամանակներից լատինները սկսում են նոր ոտնձգություններ կատարել Ս. Հարություն տաճարի մեջ. մասնավորապես ջանում են սեփականացնել Քրիստոսի Պատանատեղին, որի վրա հայերը սեփականատիրական ավելի մեծ իրավունք ունեին£ 1617թ. նրանք այդտեղ լատինական վերտառություններ են ավելացնում՝ իրենց արդեն սեփականատեր համարելով սրբավայրին: Հայերը դիմում են դատարան, որը հաստատում է Պատանատեղի հայոց սեփականությունը լինելը:
1621թ. Բեթղեհեմի լատին կրոնավորները, հակառակ մեր վաղնջական իրավունքների, փորձում են արգելել հայ կրոնավորներին Ծննդյան Ս. Այրի վրա պատարագ մատուցել եւ այնտեղ կանթեղներ կախել: Հայերը Երուսաղեմի փոխանորդի միջոցով դիմում են սուլթան Մուստաֆա 1-ին: Վերջինս հրովարտակ է ընդունում, որով վերահաստատվում են հայոց իրավունքները Բեթղեհեմի եկեղեցում:
1634թ. նոր ծռազատիկ է տեղի ունենում հայերի եւ հույների միջեւ: Այս անգամ էլ հույների Զատիկը հայերի Զատիկից մի շաբաթ առաջ է տեղի ունենում: Հույները դարձյալ փորձում են Ս. Գերեզմանի վրա կանթեղի ինքնիրեն վառելով իրենց Զատիկի ճշմարտացիությունը հավաստել, սակայն այս անգամ էլ աստվածային հրաշքը չի իրականանում, եւ հույները գլխիկոր հեռանում են եկեղեցուց: Այսքանից հետո հույները թշնամական մեծ ոխով սկսում են նոր դավադրություններ կազմակերպել հայ եկեղեցու եւ կրոնավորների հանդեպ: Նրանք Երուսաղեմի ավագանու առջեւ ամբաստանում են Գրիգոր պատրիարքին, սակայն դատարանը նրան արդարացնում է: Դրանից հետո հույները, գնալով Բերիա, այնտեղ չարախոսում են Գրիգոր պատրիարքի, Երուսաղեմի ավագանու եւ դատարանի դեմ: Սրա դեմն առնելու համար հայ պատրիարքը մեկնում է Բերիա եւ մեծ վեզիրին հանձնում մի տեղեկագիր, որը ժխտող որեւէ պաշտոնագիր հույները չեն կարողանում ներկայացնել: Այս ժամանակ մեծ վեզիրը բարկանում է եւ հույն պատրիարքին, իբրեւ զրպարտչի, 86.000 դինար տուգանքի է ենթարկում:
Հարկ է ավելացնել, որ Գրիգոր Պարոնտեր պատրիարքի օրոք Հայ Երուսաղեմի հանդեպ բռնանում են ոչ միայն լատինները եւ հույները, այլեւ Երուսաղեմի իսլամ բնակիչները: Վերջիններս 1613թ. ավազակային հարձակում են գործում Ս. Փրկիչ եկեղեցու վրա, այրում եկեղեցու դռները, կողոպտում վանքի ողջ հարստությունը: Հիշատակարանի մեջ պատմվում է, որ մի անգամ էլ իսլամ հարստահարիչները Պարոնտերին կապկպած տանում են բաղնիքի հնոցի մոտ եւ սպառնում նրան կրակի մեջ ողջակիզել, եթե իրենց ուզած գումարը չստանան: Պատրիարքը ստիպված 6000 դահեկան է տալիս եւ ազատվում խուժանի ձեռքից:
Գրիգոր պատրիարքի ժամանակ պատահած ծռազատկի օրերից հույները առիթ են որոնում հարվածելու Հայ Երուսաղեմին: Եւ Աստվածատուր պատրիարքի օրոք (1645-1664) հույն կղերականները, հույսը դնելով հայ պատրիարքի մեղմ բնավորության վրա, որոշում են հայ միաբանությունից հափշտակել հայոց Ս. Հակոբեանց վանքը եւ դեռ «գործի չանցած՚ մեկ անգամ եւս փորձում են հայ միաբանության ուժը...
1656թ. Զատկի ճրագալույցի օրը, երբ հայերը, սովորության համաձայն, Քրիստոսի գերեզմանի շուրջը թափոր են դառնում եւ թափորապետն էլ հենց Աստվածատուր պատրիարքն էր, հույները հանկարծակի գոռում-գոչյունով հարձակվում են հայ ուխտավորների վրա, պատրիարքի թագը փայտի հարվածով գցում են եւ սկսում նրա մազերից քաշկռտել: Մեր պատրիարքը համբերությամբ տանում է այդ անարգանքը եւ իր ազգակիցներին խնդրում հանգիստ մնալ եւ չարությանը չարությամբ չպատասխանել: Հույները, տեսնելով, որ հայերը քաղաքի իշխանություններին բողոք չեն ներկայացնում եւ դա հայ միաբանության թուլության եւ անտերության նշան համարելով, ոգեւորված շարունակում են Հայ Երուսաղեմի վրա նոր ոտնձգություններ կատարել...
1657թ. Երուսաղեմի հույն պատրիարքը Կ. Պոլիս է մեկնում, որտեղ հույն իշխանավորների հետ միասին կաշառում է փոխարքային եւ ավագանուն ու ձեռք բերում հրամանագիր, որով թե՛ մեր եւ թե՛ հաբեշների վանքերը հայտարարվում են հույների սեփականություն: Այսքանից հետո հայ Աստվածատուր պատրիարքը Կ. Պոլիս է մեկնում եւ տեղացի հայ ազդեցիկ գործիչ Հեճն Վանեցու միջնորդությամբ Պոլսի մեծ վեզիրից հրովարտակ է ստանում, որով վերահաստատվում են հայերի սեփականատիրական իրավունքները Երուսաղեմում:
Պոլսում 1658թ. մեծ վեզիր է նշանակվում Քեոփրյուլի Մեհմետ փաշան: Հունաց պատրիարքը վերստին մեկնում է Կ. Պոլիս եւ մեծամեծ նվերներով կաշառում նորընտիր մեծ վեզիրին, ստանում նոր սուլթանական հրամանագիր, որով Ս. Հակոբյանց վանքը, ինչպես նաեւ Հայ Եկեղեցու հետեւորդ հաբեշների վանքերը, որոնք Հայոց Աթոռի իրավասության եւ պահպանության տակ էին, հանձնվում էին հույներին: Հույների սանձարձակությունը հասնում է նրան, որ նրանք նույնիսկ հայոց պատրիարքին ձերբակալելու հրաման են հանել տալիս: Դարեդար հայոց սեփականություն եղած վանքերի եւ սրբավայրերի դռները կնքվում են: Սուլթանական հրովարտակի գործադրությունը կասեցնելու հայոց բոլոր ճիգերը թե՛ Պոլսում եւ թե՛ Երուսաղեմում անցնում են ապարդյուն: Հույները, Դամասկոսի կուսակալից առնելով ավելի քան հազար տարի Հայ Երուսաղեմի սիրտը եղած Ս. Հակոբեանց վանքի բանալիները, ի զարմանս բոլորի, անամոթաբար տիրում են այն: Ահա այստեղ է, որ հույն կղերականները իրենց անգթության, քրիստոնյային անվայել արարքի համար դարձյալ աստվածային պատուհասի են արժանանում...Այս ժամանակ բացահայտվում է Կ. Պոլսի հույն պատրիարք Բարդենիոսի գաղտնի դավադրությունն ընդդեմ Օսմանյան կայսրության, որի համար նա կախաղան է հանվում: Մահվան են դատապարտվում նաեւ նրա համախոհները, ինչպես նաեւ Երուսաղեմի հույն պատրիարքը: 1659թ. նոյեմբերին ելնում է սուլթանի հրամանը, որով հրամայվում էր հայերին վերադարձնել Ս. Հակոբը: Տեղին է մեջբերել պատմագրի հետեւյալ խոսքերը. «Եթե մէկը ուշադրութեամբ քննելու ըլլայ Երուսաղէմի պատմութիւնը, պիտի չտարակուսի երբեք Ամենախնամ Արարչին ողորմութեան վրայ, ու պիտի տեսնէ, որ ամէն դժուարին ու վտանգաւոր պարագաներուն, ուր կորուստ եւ կործանում ակնյայտնի կը սպառնան Ս. Աթոռին, Աստուածային Աջը յանակնկալս օգնութեան կը հասնի ու կը փրկէ զայն անխուսափելի վտանգէ» (Կէօքճեան, 88 էջ): Իրոք որ, Աստված հայ ազգից զատ ոչ մի ազգի արժանի չհամարեց տիրելու աշխարհի առաջին քրիստոնեական եկեղեցուն եւ պատրիարքական աթոռին՝ Ս. Հակոբյանց վանքին: Հույները, դաս չառնելով այդքանից, Երուսաղեմի հայոց բոլոր սրբատեղերին տիրելու համար, 1682թ. դարձյալ կաշառում են վեզիրին, սակայն այս անգամ էլ են հունաց ջանքերը ապարդյուն անցնում:
Հովհաննես պատրիարքի օրով (1684-1697)թ. հույները նոր հրամանագիր են հանել տալիս, որով Զատկի ճրագալույցի լույսը միայն հունաց պատրիարքին կամ նրա փոխանորդին էր իրավունք տրվում Ս. Գերեզմանից հանել: Հովհաննես պատրիարքը դիմում է դատարան, ներկայացնելով այն հրովարտակները, որոնցով սահմանվում են հայոց իրավունքները Ս. Հարությունում եւ կարողանում դատավարությամբ վերահաստատել մեր իրավունքները Ս. Գերեզմանի վրա: Չնայած հայ միաբանության համար ամեն ինչ բարեհաջող է վերջանում, սակայն դատավարությունը բավականին մեծ գումար է խլում:
Հովհաննես պատրիարքի օրոք Հայ Երուսաղեմին շարունակում է նեղություններ պատճառել մահմեդական խուժանը: Սրանք, հաճախակի անցնելով Ս. Փրկչի պարսպի վրայով, շարունակում էին իրենց ավարառությունները եւ հափշտակությունները, հաճախ էլ սպանում դիմադրել ցանկացող միաբաններին:
1715թ. Երուսաղեմի հայ պատրիարք է ընտրվում Գրիգոր Շղթայակիրը (1715-1749): Վերջին միջեկեղեցական վեճերի եւ դավադրությունների ընթացքում հայ միաբանությունը բավականին գումար էր ծախսել, որի պատճառով էլ ընկել էր պարտքի տակ: Հույները այս հանգամանքը հաշվի առնելով՝ հենց այդ ժամանակ բարձրացնում են Ս. Հարության տաճարի նորոգման հարցը հուսալով, որ Հայ Երուսաղեմը ի վիճակի չի լինելու մասնակից դառնալու նորոգությանը, եւ ի վերջո իրենք իրավունք կունենան տիրանալու հայկական բաժնին: Այդ դավադրության առաջն առնելու նպատակով Շղթայակիր պատրիարքը դիմում է Էջմիածնի Աստվածատուր կաթողիկոսին (1715-1725): Վերջինս Ս. Հարություն տաճարի նորոգման եւ Ս. Հակոբի պարտքերի համար հայրապետական նվիրակներ է ուղարկում Հայոց աշխարհի չորս կողմերը: Հայ ժողովուրդը մեծ պատվախնդրությամբ արձագանք է տալիս կաթողիկոսի կոչին եւ մեծ սիրով օգնություն ցուցաբերում Հայ Երուսաղեմին: Շղթայակիր պատրիարքը Երուսաղեմ է հասնում 1721թ. փակում պարտքերը եւ սկսում Ս. Հարության վերանորոգումը:
1734թ. Երուսաղեմի հույն Մելետիա պատրիարքը հայության զգոնությունը թուլացնելու նպատակով խաղաղության ուխտ է կնքում Գրիգոր Շղթայակրի հետ, բայց այնուհետեւ գաղտնի մեկնում Կ. Պոլիս՝ սուլթան Մահմուդ 1-ի մոտ, նրան կաշառում է եւ ստանում հրամանագիր, որով արտոնվում էր տիրանալու Ս. Հակոբյանց վանքին եւ հայոց մյուս սրբատեղերին: Այս նենգ գործարքի մասին լսելուց հետո հայ պատրիարքը իր հերթին անմիջապես մեկնում է Կ. Պոլիս, որտեղ Հայ Երուսաղեմը փրկելու խնդրով դիմում է Շեյխ Յուլ Իսլամի սեղանավոր Ամիրա Մուրադյանին: Վերջինս դիմում է շեյխին, որն էլ, ընդառաջելով իր հավատարիմ գործակատարի խնդրանքներին, անմիջապես գնում է սուլթանի մոտ եւ ցույց տալիս այն հրամանագրերի վավերաթղթերը, որոնք Երուսաղեմի մեջ հաստատում են հայոց սեփականատիրական իրավունքները: Սուլթանը, ծանոթանալով այդ հրովարտակներին, դրանց վրա մակագրելով, ավելացնում է. «Ես եւս հայոց ազգին տվի վերստին»: Այսպես Հայ Երուսաղեմը մեկ անգամ եւս դիմակայում է հույների ոճրագործություններին:
XVIII դարի վերջերին լատինների եւ հայերի միջեւ Փրկչավանքին կից հայ միաբանությանը պատկանող գերեզմանատան շուրջ վեճ է տեղի ունենում: Ժամանակին հայերը, ընդառաջելով լատին կրոնավորների խնդրանքին, գերեզմանատնից նրանց բաժին էին հատկացրել: Սակայն վերջիններս Պողոս Վանեցի պատրիարքի (1768-1775) օրով փորձեցին գերեզմանատնից նոր բաժիններ խլել: Հովակիմ պատրիարքի (1775-1793) օրոք էլ, երբ Դամասկոսի կուսակալն էր Մահմեդ փաշան, լատինները նրան կաշառում են եւ հափշտակում գերեզմանատան իրենց ցանկացած բաժինը: Հովակիմ պատրիարքը բողոք է հղում Պոլիս, եւ երբ մի անգամ Մահմեդ փաշան Երուսաղեմ է գալիս, իմանալով բողոքի մասին, բավականին մեծ տուգանք է վերցնում հայ պատրիարքից:
1808թ. սեպտեմբերի 30-ին, առավոտյան ժամը 9-ին, Ս. Հարություն տաճարի մեջ հրդեհ է բռնկվում: Հույները Երուսաղեմի քաղաքապետին բողոքում են, թե հայերն են այրել տաճարը: Այդ զրպարտությունը հաստատելու համար նրանք վկա են կանչում լատին միաբաններից մեկին: Սակայն նա չի կամենում սուտ վկայություն տալ եւ ասում է, թե «հայերը չէին կարող հրդեհել Ս. հարություն տաճարը, քանզի նրանք էլ տաճարի մեջ իրենց սեփական բաժինը եւ գույքերն ունեին, որոնք ամբողջովին հրդեհվել են»: Այնուամենայնիվ հույները աշխատում են հայերին մեղադրող տեղեկագիր առնել դատավորից ու ավագանուց եւ այն ուղարկել Դամասկոսի կուսակալին: Սակայն կուսակալը չի ընդունում հույների զրպարտանքները:

Դրանից հետո հույները արգելեցին հայերին Լուսավորչի կանթեղը կախել Ս. Գերեզմանի դռանը եւ մինչ այդ էլ կանթեղը երեք անգամ ջարդուփշուր էին արել: Այդ ժամանակներում էր նաեւ, որ մահափորձ է կատարվում հայ Թեոդորոս պատրիարքի (1800-1818) հանդեպ:
Հույները հրդեհից հետո տաճարի վերաշինության արտոնությունը հրովարտակով միայն իրենց վրա վերցնելով, իրենց բաժինը ընդարձակելու նկատառումով ձեռնամուխ են լինում նաեւ նորոգելու տաճարի հայկական եւ լատինական բաժինները... Վերականգնողական աշխատանքների ժամանակ Անտոն անունով մի հայ, տեսնելով, որ հույները հայկական արձանա•րությունները դուրս են հանում տաճարից, բողոքում է դրա դեմ£ Հույները քարերով հարձակվում են նրա վրա եւ անխնա հարվածում£
Այս ժամանակ, երբ դեռ Ս. Հարություն տաճարի շուրջը չէին հանդարտվել վեճերը, հույները Պոլսում վերստին ցանկանում են Երուսաղեմի հայ միաբանությանը իր սրբավայրից եւ վանքերից սեփականազրկել: 1809թ. սուլթան Մահմուտ II-ի հրամանով այս հարցը Մասնավոր Ատյանի քննությանն է հանձնվում£ Ատյանը 1809թ. օգոստոսից մինչեւ 1811թ. մայիսը գումարում է 12 երկար նիստ: Ահա ատենադպիրի առաջին նիստերի արձանագրություններից հատվածներ, որոնք հիշատակում է պատմագիր Սավալանյանը. I ժողով, Ա նիստ (2 օգոստոս 1809թ.):
Հույները- «Մենք հաստատուն գրեր ունենք, որոնցով կարող ենք հերքել նրանց ասածներն ու ապացուցել, թե այժմ հայերի ձեռքը գտնված բոլոր վանքերն ու բնակությունները մեր սեփականություններն են, իսկ նրանք Երուսաղեմի մեջ որեւէ սեփական տեղ չունեն»:
Հայերը (Ժողովին)-«Հարցրե՛ք նրանց, թե կա՞ն Երուսաղեմի մեջ հայ միաբաններ եւ որտե՞ղ են բնակվում»:
Հույները-«Ճիշտ է, որ հայ միաբաններ կան Երուսաղեմի մեջ, բայց մեր հյուրերն են նրանք եւ որովհետեւ հարկատու են սուլթանին ու հպատակ տերության՝ այդ պատճառով կխնամենք ու կհարգենք իրենց, ու մեր տեղերը հատկացված են նրանց բնակության համար»:
Այս խոսքերը դատավորների ծիծաղը շարժեցին, որոնք ասում են. «Ինչպե՞ս հյուր կարող են լինել հայերը, երբ իրենց առանձին միաբանությունը ունեն ու տասը դարից ավելի այստեղ են բնակվում, առանց ուրիշից կախում ունենալու»:
(Ժողով, Գ նիստ (9 օգոստոսի 1809թ.). Երբ հույները, կեղծ փաստաթղթեր ներկայացնելով, ջանում են դատարանին ապացուցել, թե Ս. Հակոբեանց վանքը իրենց սեփականությունն է եւ վարձով է տրված հայերին, հայերը ավելացնում են. «Ձեր բնակության համար Ս. Հակոբից ավելի մեծ ու հոյակապ վանք ունե՞ք դո՛ւք՝ հույներդ»:
Հույները- «Ոչ»:
Հայերը- «Ինչպե՞ս ուրեմն այդ գեղեցիկ ու հոյակապ վանքը վարձու տված եք եւ դուք, որ թշնամի եք հայերին, բնակվում եք անշուք ու փոքրիկ վանքերի մեջ»:
Ժողովը-«Ո՞ր անխելքը իր ոսոխին ու ատելիին վարձու կտա այդ հոյակապ վանքը, եւ այն էլ՝ աննշան գումարով: Դուք՝ հույներդ, այնքան ատելությամբ եք լցված հայերի դեմ, որ ծանր անգամ կլինի ձեզ Երուսաղեմի մեջ նրանց բնակությունը, ուստի անհավատալի է, որ դուք բնակության համար նրանց վարձու տված լինեք Մար¬Եագուպը (Ս. Հակոբը)՚»(Սաւալանեան, էջ 860-863):
Այսպիսով, առաջին նիստերում քննվում են հայերի եւ հույների ձեռքին եղած հրովարտակ-հրամանագրերը: Հայերը ատյանին ներկայացնում են իրենց 9 հրովարտակները: Հույները մերժում են դրանց վավերականությունը եւ պահանջում դրանց արձանագրությունները: Հայերի երկար որոնումներից հետո սուլթան Սելիմի մասնավոր արխիվներում գտնվում են հրովարտակների բնագրերը՝ ճիշտ նման հայերի մոտ գտնվող հրովարտակներին: Ատյանը իր քննության արդյունքը ներկայացնում է Մահմուտ II սուլթանին: Վերջինս 1812թ. դեկտեմբերին նոր մեծ հրովարտակով վավերացնում է իր նախորդների հրամանագրերը, որոնցով ճանաչվում են հայոց դարավոր իրավունքները Ս. Երկրում:
Եւ այսպես, հերթական անգամ Հայ Երուսաղեմը, որն ի սկզբանե Ս. Երուսաղեմում քրիստոնեական արդարության կրողն է, հաղթանակում է: Սակայն այդ հաղթանակը նվաճվում է մեծ գնով: Ճանապարհածախսը, սուլթանական պաշտոնյաներին տրված նվերները չհաշված, դատավարության ընթացքում մեր կողմից ծախսվում է 900 հազար դահեկան եւ 9000 ոսկեդրամ նապոլեոն, ինչն էլ, բնականաբար, Հայ Երուսաղեմին հասցնում է սնանկացման:
Այս դեպքերից շատ չանցած՝ 1813թ., հույները փորձ կատարեցին սեփականել Բեթղեհեմի Ս. Ծննդյան եկեղեցու հայոց իրավունքները: Այդ կապակցությամբ սուլթանը նոր խիստ հրաման է գրում Դամասկոսի կուսակալին, պատվիրելով կետ առ կետ կատարել այն: 1813թ. նոյեմբերի 13¬ին 300 հոգիանոց ժողով է գումարվում Բեթղեհեմի եկեղեցու մեջ, ուր Նուրի էֆենտին կարդում է սուլթանի հրովարտակը: Սուլթանական այս երկրորդ հրովարտակով հրամայվում էր հույների եւ հայերի միջեւ հավասարաբաժին անել Բեթղեհեմի եւ Աստվածամոր եկեղեցիները, միաժամանակ հրամայվում էր դատարանի արձանագրություններից ջնջել հույների՝ խաբեությամբ ձեռք բերված հրովարտակները:
Այս ժամանակ էր, որ հայերը դատարանից պահանջում են Ս. Հարության տաճարի՝ իրենց ունեցած իրավունքների վերահաստատումը: 1813թ. դեկտեմբերի 1¬ին ժողով է գումարվում Ս. Հարություն տաճարի մեջ, որով լիովին վերահաստատվում են հայոց դարավոր իրավունքները Ս. Հարությունում:
1834թ. երկրաշարժից հետո, երբ փլվում է Ձիթենյաց Համբարձման եկեղեցին, հայերը Մեհմետ Ալիից Ձիթենյաց լեռան իրենց բաժնի վրա առանձին վանք շինելու իրավունք են ձեռք բերում: Սրա դեմ ըմբոստանում են լատինները, որոնք մեծ ճիգերով եւ կաշառքներով կարողանում են եկեղեցին (որի կառուցման վրա հայերը ծախսել էին 3150 նապոլեոն ոսկի) քանդելու հրամանագիր ձեռք բերել: Ահա թե ինչպես է պատմագիրը ներկայացնում եկեղեցու ավերումը. «Լատին կրոնավորներն ու իրենց խառնիճաղանջ ժողովուրդը հապճեպով դեպի Ձիթենյաց լեռն էին բարձրանում, հույները նույնպես, նրանցից ավելի չար նախանձով լցված, հայոց վանքը կործանելու համար այնտեղ կդիմեն ամեն տեսակ ավերիչ ու քանդիչ գործիքներով... Նրանք կարծես Անահիտի կամ Աֆրոդիտեի բագիններն էին կործանում, այնպիսի ճիվաղային խնդությամբ ու փողերի եւ թմբուկների ձայնով սրբավայրն ավերելու աշխատանքի մեջ իրար գերազանցել էին ջանում եւ սրանով համարում էին պաշտոն մատուցած Աստծուն: Վանքը գետին հավասարեցնելուց հետո հունաց եւ լատինաց խուժանը կերուխումի է նստում եւ ամենուրեք հարբած՝ դարձյալ փողերի եւ թմբուկների ձայնով եւ երգելով եւ սատանայական պարերով ետ են դառնում, Դավթի դռներով ներս մտնում եւ հանդեսով անցնում Ս. Հակոբի վանքի առջեւով՝ այդ սրբապիղծ արարքը մեծ հաղթություն համարելով իրենց»:
Ահա այսպես մինչև վերջին ժամանակներս էլ Հայ եկեղեցին Երուսաղեմում իր իրավունքները պաշտպանել է, անցնելով բազում փորձությունների միջով: Դա հերոսական ճանապարհ էր նաև, որում հայը երբեք չուրացավ ճշմարտությունը, երբեք բռնությունների չդիմեց այլոց եւ նրանց ունեցվածքի նկատմամբ: Եվ Տիրոջ բարեհաճությունը միշտ էլ Հայ Երուսաղեմի կողմն էր, որովհետեւ նա է Տերունական սրբատեղերի արժանավոր պահապանը:
Արսեն Պողոսյան

AVETABER