AVETABER Blog posts
Բավարար տվյալներ չունենք վերլուծելու մեր ազգային պատմության ամեն մի շրջան և ապացուցելու այն ճշմարտությունը, թե ամեն անգամ, երբ մոռանում ենք Աստծուն և անտեսում Իր պատգամները, հալածանքների ենք ենթարկվում։ Այժմ չենք կարող քննել վաղ անցյալում ապրած մարդկանց սրտերը, սակայն կարող ենք մեր ժամանակակից պատմությունը վերլուծել և տեսնել ամեն բան։ Թերևս կարելի է, ասել, որ աշխարհի հաստատումից մինչև 19-րդ դարի սկիզբը գիտությունն և «քաղաքակրթություն» կոչվածը այնքան զարգացում չէր ունեցել, որքան միայն այդ դարում, մանավանդ՝ դարավերջում։ Այդ ժամանակահատվածում սատանան իր չար ուժերով և Աստծո հրեշտակները՝ իրենց գնդերով ելան մրցման։ Նորանոր գյուտեր, հնարքներ, զարգացումներ և առաջադիմություններ. սատանան գործածեց այս բոլորը՝ տարածելու համար իր ապականությունը։ Իսկ Աստծո հրեշտակները այս ամենը գործածեցին՝ Կենարար Ճշմարտության ավետիսը ազդարարելու։ Շոգենավ, շոգեկառք, ինքնաշարժ, հեռագիր և այլն. աշխարհն իրար խառնվեց, մարդկանց մեջ սաստկացան երկրային կենցաղի, հեշտության, մանավանդ սին հետաքրքրության բնազդները։ Կար ժամանակ, որ ծուխը խաղաղ բարձրանում էր շինականների խրճիթներից, պարզ ու անխարդախ աշխատանքին հաջորդում էր աղոթքի ու ներամփոփման պահը, Աստծո օրհնության հեղումն ու հաղորդությունը։ Այժմ ամենահեռավոր գյուղն իսկ կապված է աշխարհի չորս ծայրերին, աչքերն ու ականջները դեպի դուրս են ուղղված՝ լարված սպասում են ինչ-որ լուրի ու նորության։ Հետաքրքրության աղեղն դուրս է ուղղված՝ փոխանակ ներս ուղղվելուն։ Այո՛, սատանան հաջողության է հասել իր կործանիչ դերի կարևորագույն քայլի մեջ։ Նա լավ գիտի, թե Աստծո ճանապարհը մեր ներսում է. Հիսուսն ասել է.«Երկնքի թագավորությունը ձեր ներսում է»։ Եվ սատանային հաջողվել է բյուրավոր հրապույրներով այս եղծ սերունդներին զրկել ներհայեցողության և ինքնամփոփման կյանքից, ամենօր սնամեջ լուրերով գրավելով մարդկանց հետաքրքրությունը. Ճամփորդության, նորության, առաջադիմության ու վայելքների հեռանկարներով՝ հոգու աչքերը դուրս պահել իր ներսից, այն ներսից, ուր սրբության ու խաղաղության մեջ պարուրված, մնում է վարագուրված Արքայության մուտքը, ուր Քրիստոս իզուր սպասում է Հոգու գալստյանը։ Այդ սրբարանը սատանայի համար ամենասարսափելի վայրն է. միգուցե մի պահ հոգին իջնի այնտեղ, տեսնի Տեր Հիսուսին։ Հիսուսը մեծ Առաջնորդն է այդ ներքին աշխարհի, և Ինքն է այն խոնարհ դուռը հոգու ներքնամասի, ուր բախողը արդեն իսկ հյուրընկալվում ու պարուրվում է երկնայինների սիրով։ Երանի՛ իր ներսը նայող հոգուն։ Բայց չկարծեք, թե Քրիստոսի հրեշտակները նվազ գործունյա են քան սատանայի գործակալները։ Շոգենավերի օրհնաբեր գալուստի և շոգեկառքերի ընթացքի հետ քայլեց, տարածվեց ի սփյուռս աշխարհի քրիստոնեությունը։ Մարմնավոր հրեշտակները ծովեր կտրեցին, անցան անմարդաբնակ ու վայրենի երկրամասերով՝ ընծայելու Հիսուսին զարմանալի խափշիկին, ահավոր մարդակերին, չինացուն ու ճապոնացուն։ Աֆրիկայի խորքում՝ ծնկի վրա աղոթքի դիրքի մեջ, մեռած գտնվեց բազմավաստակ Լիվինգստոնը՝ հրեշտակապետի աշխատությամբ անցնելով սրբերի դասը։ Ու հիմա խավարակուռն Աֆրիկայի ծառախիտ ու խորհրդավոր ծոցերից խափշիկների երգերն ու աղոթքներն են բարձրանում առ Հիսուս։ Այսպես Հիսուսի զինվորներն ամբողջ Աֆրիկայում շահում են իրենց Տիրոջ սիրտը։ Հայը բաժին չունի այդ գործերում։ Խորթացած անդրանիկն է նա, ավա՛ղ, Եսա՞վը արդյոք, որ վերջին վարկյանին իր հավերժական երանությունը վաճառեց աշխարհային ազատության ոսպնաթանը ստանալու համար։ Ահա շոգեշարժ տպագրությունն է հնարվում, և սատանան, թերևս, առաջին իսկ րոպեին հափշտակում է մամուլն ու արշավում՝ խայտառակ գրականությունը ցրելու աշխարհի մի ծագից մյուսը։ Բայց հրեշտակները ավելի վայելուչ ու խաղաղ մարզիկների պես մասնակցում են մեծ դրոշարշավին։ Նրանք խլում են մամուլը ու արշավում այն ինքնավստահ մարզիկի պես, որ հոյակապ վազում է՝ առանց աջ ու ձախ աղմկելու։ Եվ ահա Քրիստոսի լռիկ ծառաները հրաշքներ են գործում։ Ավետարանը թարգմանել են վեցհարյուր լեզուներով և ամեն տարի տասնյակ նոր լեզուներով են այն թարգմանում։ Մրցանիշը Ավետարանինն է։ Աշխարհի ամենահետաքրքիր գիրքն անգամ թարգմանված չէ Ավետարանի մեկ հինգերորդի չափ։ Ձեռքից ձեռք է անցնում Սուրբ Ավետարանը և սրտից սիրտ է արշավում Տեր Հիսուս՝ մեծ Զորագլուխը։ Այո՛, 19-րդ դարը կարելի է կոչել սատանայի և հրեշտակների մեծ մրցման մեծ դար։ Կարծես երկուսին էլ ասվել էր, թե «Վերջին շրջանն է»։ Երկարատև վազքի մեջ, երբ մարզիկները բազմաթիվ շրջաններ էին անում դաշտի շուրջ, որ միգուցե մոռանան շրջանների թիվը, վերջին շրջանի սկզբում պաշտոնատարն, ատրճանակով կրակելով, մարզիկներին հիշեցնում է, որ այն վերջինն է։ Կարծես ատրճանակը պայթեց այդ դարում, երբ մարդկային միտքը գերագույն թռիչք գործեց և սին հետաքրքրությունների բյուր ազդակներ հնարեց։ Այս աշխարհի իշխանը՝ սատանան, սարսափելի ու ահարկու ճիգ արեց մարդկանց գերելու և մեռցնելու համար։ Աշխարհը լցրեց վավաշոտ գրականությամբ, անբարո վեպերով, անխոստովանելի տգեղությամբ պատկերներ տարածեց, սփռեց ամեն կողմում։ Հնարեց կինոթատրոնները, որոնցով խլեց մարդկանց ազատ ժամանակը, որպեսզի մարդիկ ամեն ինչով զբաղվեն, բայց միայն ժամանակ չունենան առանձնանալու, ինքնամփոփվելու, լրջանալու և իրենց սրտի խորքն իջնելու, ուր Հիսուս՝ փրկության Իշխանն է գտնվում։ Սատանան գիտի, ճանաչում է իր միակ թշնամուն. գիտի նրանից է միայն պարտվում և սատկում չարաչար. ուստի վերջին շրջանում . մրցումը կորցնող վազորդի պես մոլեգին առաջ նետվեց։ «Սատանան առյուծի պես մռնչում է և փնտրում թե, ո՞ւմ կուլ տա»,- ասում է սիրելի Պետրոս առաքյալը։ Եվ արդարև, խորտակեց ամեն բան։ Կին արարածը սկսեց մերկացնել իր մարմինը շնորհած հանդերձանքից ու շան վերածեց այն։ Աչքերը սկսեցին կայծկլտալ, նվաղել. ծարիրն ու շպարը ջնջեցին մյուռոնը, հագուստները աստիճանաբար սկսեցին բացվել, հրեշ աշխարհն է, որի միջից ծերացած սատանան ուզում է կլլել մարդկանց, անուշիկ պատանիներին ու երիտասարդներին։ Եվ որքա՛ն մեծ է իր զոհերի թիվը. կարծես միահեծան իշխում է այս աշխարհի վրա, գոռոզ ու անպարտելի արքայի պես։ Բայց տեսնենք, թե ի՞նչ արեց հայ ազգը այդ դարում։ Ավա՛ղ, խոտորվեց դեպի աշխարհ։ Ռուսինյաններ, Օտյաններ, եվրոպական քաղաքակրթությանը ծանոթ հայ մտավորականները հորինեցին ազգային սահմանադրությունը, տվեցին գրական ճաշակ, նորագույն գիտություն, ամեն բան, բացի Հիսուսից։ Արևմտյան քաղաքակրթության սերը գրավեց հայոց սիրտը. լուսեղեն կիսաստվածներ կարծվեցին անգլիացիներն ու ֆրանսիացիները։ Եվ հայը երանությամբ նայեց նրանց ազատությանը, նրանց ցանկալի քաղաքակրթությանը։ Եվ սկսեց սաստկանալ այս տենդը. մինչև որ մոռացվեց այն անխարդախ ու միակ սուրբ սփոփանքը, որ Հիսուսի հրեշտակը՝ Հայ եկեղեցին կարող էր միայն տալ։ Ազգի անաստվածությունը պատճառն եղավ իր եղերական վերքերի։ Տվայտող, տառապող ու տենդահար հիվանդը, փոխանակ իր մոր մատուցած կենարար ու բուժիչ դեղը ըմպելու, երես դարձրեց նրանից՝ Բելյարին դաշնակցելու, նրա զենքերն ու դեղերը փոխ առավ՝ դարման գտնելու իր վիճակին։ Ու մարմին առավ հեղափոխական կուսակցությունների Աստվածընդդեմ սխալանքը։ Մինչ այդ, գիտություն կոչված տգիտությունը իր փառաց գագաթնակետին էր հասել... Օրեցօր իրար հաջորդող գիտական նվաճումների դեմ պապանձվում էին կրոնի պաշտոնյաները։ Աշխարհը նոր կրոն ուներ արդեն՝ ամեն ինչ քննող գիտությունը, ամեն բան վերլուծող, ամեն գյուտ հնարող, հրաշքներ գործող գիտությունը։ Մի՞թե կարելի էր դարեր առաջ ապրած հրեա մարգարեի քարոզությունը գերադասել մարդկային մտքի այս աննախնթաց խոյանքից։ Այո՛, սատանան հնարամիտ էր գործում։ Հետախուզող, քննող մտքին դեմ առ դեմ էր կանգնեցնում գիտությունը. տաքարյուն և բարի հոգիներին նա մատակարարում էր ազգային ոգի կոչված պատրանքը։ Ավետարանը սովորեցնում է, թե սատանան մինչև իսկ լուսավոր հրեշտակների կերպարանք է առնում՝ հոգիներին մոլորեցնելու համար։ Մարդիկ Աստծուն մոռացած՝ Հայաստան էին երազում։ Եվ որքան շնորհաց հոգին՝ Հիսուսը բաժանվում էր հայի կյանքից. այնքան մակերեսային, ամբոխային, մոլեգին ու դիվահար էր դառնում հայ ազգը։ Խորշում ու զզվում էր այն ամենից, ինչը մղում էր իրեն լրջության, խոկման ու հավատքի։ Մեր շուրթերը դիցաբանական սրբության պես էին մրմնջում հեղափոխականների անունները, իսկ «Դրոշակ» թերթը հայրենասիրության անմատչելի սրբություն սրբոցի սրսփումն ուներ իր վրա։ Ո՞վ կարող էր դիմակայել այս հոսանքին։ Եկեղեցին տեղի տվեց. կրոնավորները դարձան ազգային գործիչներ, արդեն իրենց վարչական պարտականությունները բավական բան պակասեցրել էին նրանց հովվական առաքելությունից, իսկ այս հոսանքի առջև բոլորովին կերպարանափոխվեցին և դասալիք եղան։ Աշքյան սրբազանը Քրիստոսի հոտին հովիվներ պատրաստելու մտադրությամբ դպրեվանք հաստատելու ճիգեր արեց և արդարև հաստատեց, բայց իզուր։ Այնտեղ էլ փչեց այդ հովը. Արմաշի կրոնը Հայաստանը եղավ, իսկ Սուրբ Գիրքը՝ ազգային մատենագրությունը։ Ամենայն հավանականությամբ Քրիստոս՝ պաշտելի Թագավորը, մի օր չայցելեց այդ դպրեվանքից ներս, ուր իրենից բացի ամեն բան կար և ուսուցանվում էր՝ հավաբուծությունից, սիրամարգաբուծությունից մինչև՝ Ռնան։ Եվ ի՞նչ էր սպասվում այդ երկչոտ հովիվներից։ Նրա՞նք էին, որ հոգիներին պիտի մղեին դեպի «ներքին կյանք», սրտի կյանք, ուր երկնքի հորիզոնն է պարզվում և միայն այնտեղ է, որ կարելի է ողջագուրվել սիրո աննման Թագավորի՝ Հիսուսի հետ։ Չունեցանք Քրիստոսասեր հովիվներ։ Եվ մի ազգ, երբ իր հոգևոր դասակարգից սկսում է եղծանվել, նրա վա՛յը մոտ է։ Իսրայելացիները կռվում էին անապատի մեջ, մինչև իրենց առաջնորդը՝ Մովսեսը, բազկատարած աղոթում էր լեռան վրա։ Ամեն անգամ, երբ թևերը հոգնելով վայր էին ընկնում, Իսրայելը պարտվում էր, ամեն անգամ, երբ կրկին բարձրանում էին Մովսեսի թևերը, Իսրայելը հաղթում էր, մինչև որ իսրայելացիները Մովսեսի թևերը դեպի վեր բռնող երկու քահանաներ դրեցին նրա մոտ ու հաղթեցին։ Այս պատմությունը խորը ու հավերժական մի դաս է պարունակում իր մեջ. ազգի հոգևոր առաջնորդը, որքան սուրբ հաղորդակցության մեջ է Աստծո հետ, այդքան էլ օրհնություն է շաղում ազգի վրա, իսկ երբ դադարում է այդ հարաբերությունը, աղետներն ու պատուհասները շանթի պես խաչաձևվում ու խոցում են այդ ազգին։ Ինչպես որ տրամվայի վերին ձողի ծայրը, մայր հոսանքի հետ հարաբերվելով, ստեղծում է հանրակառքի շարժումն ու առաջընթացը ու երբ ընկնում է, ամբողջ մարմինը անշարժանում է, նույնպես և ազգի հոգևոր հայրը՝ թեև մի փոքրիկ անհատ, բայց և ազդարարն է ամբողջ օրհնության, լուսամուտն է դեպի երկինք, շնչարարնն է վերին անապական ու կազդուրիչ օդի։ Ավա՛ղ, որքան շատ են մեր հավատազուրկ եկեղեցականները։ Մեկը նարդու վարպետ եպիսկոպոս է, մյուսը՝ գինով վարդապետ, անխոստովանելի ներքին կյանքով։ Մի մեծ եպիսկոպոս չորս զավակների տեր այրու հետ փախչում է Հարավային Ամերիկա։ Տեսնում ենք մի քահանա, որ փողոցում կռվի է բռնվել և սքեմը ալեծփում է իր կռվազան շարժումներից. ահա մի քահանա, որ, Քրիստոսի երկրորդ գալուստը ակնարկելով, ասում է. «Մի անգամ եկավ աշխարհը տակնուվրա արեց, դարձյա՞լ պիտի գա»: Կատարյալ ավազակախումբ, որ Քրիստոսի անվան շահարկմամբ ելած են կողոպուտի։ Քրիստոսն ասել է արդեն. «Հափշտակիչ գայլեր պիտի մտնեն ձեր մեջ»։ Ի՛նչ մխիթարություն, որ եթե ոչ հավատաբորբ ու հրեղեն, գեթ անբասիր եկեղեցականներ դեռ ունենք, ովքեր մեր հույսն են. աղոթենք, որ Տերը նրանց սրտի անբծության շուշանը հրդեհի Իր Որդու սիրով։ Եթե հայ եկեղեցականները հոգով ու սրտով հավատային, թե Քրիստոս ոչ թե մի բարոյախոս է, կրոնի հիմնադիր, մեծ մարդ, այլ ուղղակի մեր երկնավոր Հոր Միածին Որդին և Ամենասուրբ Երրորդության մեկ Անձը, այն ժամանակ մի՞թե այսպես կուրծք կտային օրվա հոսանքին, արդիականության և ողորմելի գիտության թափին ու սատանայի վայրի նյութականությանը, մեղքի և հեշտամոլության հեղեղին։ «Եթե Աստված մեր կողմն է, ո՞վ կլինի մեզ հակառակ», -գոչում է Պողոս Մարտիկը։ Նա գիտի, որ իր քարոզած Հիսուսը տիեզերքի օրենքն է. Նրա մեջ ենք ապրում, շարժվում և գոյություն ունենք, իսկ Նրա դեմ գործելն անհնար է։ «Ամեն ինչ Նրանով եղավ. և առանց Նրա չեղավ ոչինչ, որ եղել է»։ Ամեն հյուլե և տիեզերքի ամենափոքրիկ մասնիկն իսկ այդ օրենքն են պատմում։ Մեր Տերն այս գիտենալով, ասում է. «Եթե նրանք լռեն, այս քարերը պիտի աղաղակեն»։ Այդ պատճառով է, որ Քրիստոսին հավատացողը ունի անբաղդատելի անվեհերություն. գիտի, որ անպայման իրենն է հաղթանակը, և թե որքան ծանր էլ լինի ժամանակավոր պարտությունը, նույնքան և ավելի փառահեղ է վերջնական հաղթանակը։ Հիսուս Որդու կապն Իր Երկնավոր Հոր հետ սկզբունքն է տիեզերքի գործունեության և Հոր Աստծո սերը Իր Որդու հանդեպ՝ պատվանդանն է տիեզերքի, երաշխիքն է անմահության ու փրկության։ Եվ Սուրբ Հոգու վկայությունը բեղմնավորումն է Տիեզերքի, որով մարդկության վրա ևս կշաղվի Ամենասուրբ Երրորդության լույսը, կհարսնանա եկեղեցին դարերի միջից, կրթվելով ու դաստիարակվելով այն Սուրբ Հոգուց, այն մեծ դաստիարակից, որ երկնքում գտնվող Հայր Աստծո ու Որդի Աստծո գիտությունն է սովորեցնում «անբարբառ հեծություններով»։ «Սուրբ Հոգին, որ Հայրը Իմ անունով պիտի ուղարկի, Նա ձեզ բոլորը պիտի սովորեցնի և ինչ որ ձեզ ասեցի, պիտի մտաբերեք»։ «Ճշմարտության հոգին, որ այս աշխարհը չի կարող ընդունել, որովհետև չի տեսնում նրան ու չի ճանաչում նրան. բայց դուք ճանաչում եք նրան, որովհետև ձեր կողքին է բնակվում և ձեր մեջ պիտի լինի»։ Ամենասուրբ Երրորդության անճառելի, երկրպագելի և հավիտյան համբուրելի խորհուրդը մատչելի է միայն այն սրտերին, որոնց հայտնում է Հայր Աստված՝ Հոգով մկրտելով Նրանց որդեգրության Ս. Խորհրդի մեջ՝ ի Քրիստոս Հիսուս։ Մարդ արցունքներով զմայլվում է, երբ խորհում է, թե հայությունը, Հայոց հրեշտակը ինչպիսի՛ անքակտելի հավատարմությամբ է փարված Ամենասուրբ Երրորդության խորհրդին դարերի ընթացքում։ Ի զուր շնչավորի իմաստությամբ Արիոսը արշավել է աշխարհ, կլլելով, լափելով կայսրեր, պատրիարքներ, ժողովուրդներ։ Հայության համար կյանք չկա առանց Ամենասուրբ Երրորդության, իրեն համար այնքան բնական է այդ խորհուրդը, կարծես իր հայրենի բնակարանն է այն։ Երբ Քրիստոսի քաջամարտիկ զինվորի՝ Ալեքսանդրիացի Աթանասի հանգանակը գալիս է Հայաստան, եկեղեցին պատասխանում է. «Իսկ մեք փառավորեսցուք, որ յառաջ քան զյավիտեանս, երկիր պագանելով Սրբոյ Երրորդութեան և Միոյ Աստուածութեան Հօրն, Որդւոյն և Հոգոյն...»: Կարծես ասել է ուզում, թե մենք, որ արդեն կասկած չունենք Ամենասուրբ Երորդության մասին և խռոված իսկ չենք անհավատ ժխորից, կշարունակենք պաշտել Նրան, Որին ի բնե, ի սրտե ճանաչում և սիրում ենք։ Այո՛, մեր եկեղեցականները և հայրապետները անպատմելի հավատարմությամբ լցված էին երկնավոր Հոր, Հիսուս Որդու և Ս. Հոգու հանդեպ և ամեն զրկանք ու չարչարանք կրելով, հավատարիմ են եղել Լուսո Խորհրդին։ Իսկ ա՞յժմ։ Ո՞ւր են այն խորունկ սրտերը՝ որոնք կարող են հավատալ Ամենասուրբ Երրորդությանը։ Գրեթե առանց վարանելու կարող ենք ասել, թե մեր ամբողջ սերունդը ծանծաղամիտ է. մեկը չկա, որ իրերը իր սրտի խորքում խորապես քննի։ «Երկնքի թագավորությունը նման է մարգարիտի», ասում է Հիսուս, -այո՛, և մարգարիտները խորունկ օվկիանոսների հատակից են որսվում։ Կա՞ մի հայ, որ որսա իր սրտի խորքում գտնվող այդ մարգարիտը՝ իր հառաչանքների կարթերով և իր գիշերաջան աղոթքներով։ Ավա՛ղ, չկա: Բյուզանդ Կյոզուպոյուքյան, 1926թ., Կահիրե (շարունակելի)
Երկրի վրա մարդկության ծնունդով և տարածմամբ անխուսափելիորեն առաջ եկան պետություններ։ Դրանցում օրենքն ու իշխանությունը դարձան այն հիմնական բաղադրիչները, որոնցով հասարակական կյանքն է կազմավորվում ու զարգանում: Բնականաբար բոլոր ժամանակներում էլ մարդիկ երազել են ունենալ լավ պետություն, իրենց շահերը պաշտպանող իշխանություն և օրենքներ, որով իրենք ապահով ու երջանիկ կլինեն։ Այսպիսով, պետության գոյությունը ինքնանպատակ չէ. նրանում ամենամեծ արժեքը մարդն է, որտեղ ամեն ինչ պետք է ենթակայեցվի հենց մարդու շահերին։ Ստացվում է, որ պետությունը մարդու համար է և ոչ թե մարդը՝ պետության համար։ Հետևապես պետության կոչումն է՝ մարդու համար ստեղծել այն միջավայրը, բոլոր այն արտաքին պայմաններն ու ազդակները, որոնք անհրաժեշտ են մարդ-անհատի համակողմանի զարգացման ու երջանկացման համար։ Ուստի և չենք կարող քննարկման առարկա դարձնել լավագույն պետական-հասարակական կառույցի կյանքի կոչման հարցը, շրջանցելով մարդու խնդիրը, անտեսելով մարդ- անհատի կոչման, նրա կյանքի իմաստի ընդհանրական փիլիսոփայական հիմնահարցը։ Ահա այստեղ է, որ պետականագիտությունն և քաղաքագիտությունն ամենասերտ առնչությունը պետք է ունենան աշխարհճանաչողական փիլիսոփայական առանցքային հարցերի հետ։ (Խոսելով աշխարհայացքի մասին, նկատի ունենք բառի ընդգրկուն և լայն իմաստը, որը նշանակում է՝ մարդու և իրեն շրջապատող իրականության ընկալման կերպը։) Երկրի իշխանավորները, պետական գործիչները, որոնք մշակում, ընդունում և կյանքի են կոչում կրթական, մշակութային ծրագրեր, որոնք որոշակի ուղղվածություն են տալիս հասարակական կյանքին, հասարակական գիտակցությանը, ինքնաբերաբար նաև՝ վարք ու բարքին, նախ և առաջ իրենք պետք է աշխարհայացքային հարցերում հստակ կողմնորոշում ունենան։ Չիմանալով օբյեկտիվ իրականությունը, անհաղորդ լինելով ճշմարտությանը, պետության ղեկավարներն ի վիճակի չեն լինի ժողովրդին առաջնորդելու ճշմարիտ ճանապարհով։ Հետևապես, եթե պետական-քաղաքական գործիչը ցանկանում է գործել ի շահ ժողովրդի, նա նախ և առաջ պետք է գիտենա թե, որն է մարդու կյանքի իմաստը, նրա շահը երկրային այս կյանքում, որն էլ իր հերթին պետք է բխի ճշմարիտ աշխարհճանաչողությունից։ Մարդու և նրան շրջապատող աշխարհի վերաբերյալ գոյություն ունեցող աշխարհայացքները երկու հիմնական խումբ են կազմում՝ մատերիալիստական և իդեալիստական։ Մատերիալիստները գտնում են, որ ողջ տիեզերքը և դրանում ամեն ինչ՝ այդ թվում և մարդը, պատահականության՝ բնության կույր և անգիտակից ուժերի արգասիք են։ Դրան հակառակ՝ Բացարձակ Գոյին հավատացողներն այն համոզմունքն ունեն, որ գոյություն ունի վերմարդկային Տիեզերական Գիտակցություն, և ամեն բան՝ լինի դա անօրգանական նյութ կամ թե՝ կենդանի օրգանիզմներ (այդ թվում և մարդը) այդ Տիեզերական Բանականության ստեղծագործությունն է։ Այսինքն, այն ինչ գոյություն ունի, արարված և սկզբնավորված է անսկիզբ Բացարձակ Գոյից։ Անդրադառնալով մարդու խնդրին, նշենք, որ մատերիալիստները գտնում են, թե մարդը սոսկ նյութեղեն էակ է, զուրկ անմահ հոգուց և ինքնըստինքյան նրա կյանքի հիմնական նպատակը պետք է լինի պայքարը հանուն նյութական բարեկեցության։ Իսկ Բացարձակ Գոյի, որ նույնն է՝ Աստծո գաղափարին հասո եղողը, մարդու շահը, մարդկային կյանքի հիմնական նպատակը տեսնում է իր ապրելակերպը Արարիչ Աստծո խոսքին համապատասխանեցնելու մեջ։ Նա գիտի, որ մարդու համար ամենամեծ արժեքն իր անմահ հոգին է և ընդունում է նրա առաջնայնությունն անցավոր մարմնի հանդեպ։ Մասնավորապես, այդ մասին Հիսուս Քրիստոսն Ավետարանում ասում է. «Հոգին առավել է, քան մարմինը», «ինչ օգուտ, որ աշխարհն շահես, բայց հոգիդ կորցնես», «մարմնի խորհուրդը մահ է , իսկ հոգու խորհուրդը՝ հավիտենական կյանք»: Այսպիսով, պետականության ձևավորմամբ և զարգացմամբ զբաղվող պետական, քաղաքական գործիչները նախ և առաջ ճշմարիտ աշխարհճանաչողության խնդիրն ունեն։ Այդ լույսի ներքո միայն պետք է դիտարկվի մարդկային կյանքի իմաստի, նրա բարօրության և երջանկացման խնդիրը։ Ինքնաբերաբար այդ դիտանկյունից պետք է քննվի նաև, թե տվյալ երկիրն ի վերջո ի՞նչ գաղափարախոսական կնիք պետք է կրի, և նրանում ո՞ր արժեքները պետք է լինեն բարձրագույնը։ Արսեն Պողոսյան
Քանի որ աշխարհն ու մարդն աստվածային արարչագործությամբ են գոյություն առել, և քանի որ երկրային պատմությունն ակունքվում է երկնայինից, ապա պատմության առանցքում՝ երկրային ժամանակահատվածում մարդու և ողջ մարդկային հասարակության հարաբերությունն է Աստծո՝ կյանքի բացարձակ Աղբյուրի հետ՝ հարաբերություններ, որի կենտրոնում Քրիստոսն է կանգնած։ Եվ երկրային պատմությունն հենց նրա համար գոյություն ունի, որպեսզի ամեն բան Քրիստոսով լինի, ինչպես որ Պողոս առաքյալն է ասում. «Որովհետև նրանից, նրանով և նրա համար է ամեն բան»(Հռոմ. 11.36)։ Հետևաբար, պատմության առանցքում անցավորի և հավիտենականի փոխհարաբերությունն է՝ հավիտենականի հաստատումն է երկրային անցավոր ժամանակի մեջ։ Քրիստոսի երկրորդ գալստյամբ և մեռելների հարությամբ անցավորը, այսինքն՝ մահը, կուլ է գնալու հաղթությանը, հավիտենականությանը։ Ուրեմն, անցավորն իր մեջ հավիտենականի սերմն ու աղբյուրն է կրում. Ավետարանում ասված է. «Ինչպես Ադամով բոլորը մեռնում են, նույնպես և Քրիստոսով ամենքը պիտի կենդանանան» (Ա Կորնթ. 15.22)։ Այս խոսքերին համապատասխան, պատմության փիլիսոփայության մեջ ամենահիմնականն այն է, որ այն Ադամից Քրիստոսին (այսինքն՝ մարդու անցավոր վիճակից՝ հավիտենականին) հասնելու կոչում և իմաստ է իր մեջ կրում։ Հիսուսի հարությունն էլ անցավորի մեջ հավիտենականն ամրագրելու ժամանակների սկիզբը եղավ։ Այդ պատմական իրողությանն էր համաշխարհային պատմությունն ընթանում, և դրանից է ամբողջ պատմությունը գալիս։ Եթե քննենք պատմական անցյալը, ապա կտեսնենք, որ մարդկային հասարակությունը հավաքականորեն երբեք երկրի վրա կատարյալ կամ դրան մոտեցող վիճակի չի հասել։ Եվ չէր էլ հասնի, քանզի կատարյալ հասարակությունը՝ բարու բացարձակ գերիշխանությամբ և իր հավիտենական գոյավիճակով, կհաստատվի միայն Քրիստոսի երկրորդ գալստյամբ՝ Նրա անվախճան թագավորությունում՝ Իր ընտրյալների համար, որի մասին Հայտնության գրքում ասված է. «Ահավասիկ Աստծո խորանը, որ մարդկանց մեջ է. նա պիտի բնակվի նրանց հետ, և նրանք պիտի լինեն նրա ժողովուրդը և նա էլ՝ նրանց Աստվածը. և պիտի սրբի նրանց աչքերից ամեն արտասուք. և այլևս մահ չկա. ո՛չ սուգ, ո՛չ աղաղակ, ո՛չ ցավ, ո՛չ չարչարանք, քանի որ առաջինն անցավ»(Հայտ. 21.4 )։ Այո՛, այսպես պատմության առաջին անցավոր ժամանակաշրջանն անցնելու է և սկսելու է երկրորդ՝ անանց շրջանը։ Հետևապես, մարդ-անհատի, ազգերի և պետությունների համար երկրային պատմությունն՝ Աստվածմերձեցման ի վերուստ իրենց ընձեռված հնարավորության գործադրության ժամանակահատվածն է։ Պետությունը, որպես մեկ կենդանի մարմին, իր ընդունած օրենքներով, իշխող գաղափարախոսությամբ կարող է լինել թե՛ Աստավածակողմ և թե՛ Աստվածընդդեմ։ Աստվածահաճո պետությունը, բնականաբար, բոլոր նախադրյալները պետք է ստեղծի և ուղորդի է իր քաղաքացիների ընթացքը դեպի պատմության երկրորդ հավիտենական շրջանը։ Արսեն Պողոսյան
«Մի՛ հպարտացիր, այլ վախեցի՛ր Տիրոջից»,-ասում է առաքյալը: Եթե կամենում ես մեծ լինել երկնքում, ապա պետք է փոքր լինես երկրի վրա: Ժամանակին բազմաթիվ երեւելի մարդիկ են եղել, որոնց մասին Բարուք մարգարեն ասում է. «Ո՞ւր են հեթանոսների իշխանները... որոնց վրա հույս դրեցին մարդիկ. նրանց հարստությանը չափ չկար. ովքեր ջանք էին թափում արծաթ ու ոսկի կուտակելու, նրանք իրենց գործերով գոյություն չունեն, մահացան ու դժոխք իջան» (Բարուք. 3.16-19): Եւ որքա՛ն մարդիկ կային, որոնք իշխանության գլուխ էին կանգնած եւ պատվի արժանացած, սակայն նրանց փառքն ու զորությունը ծխի պես անհետացան: Նրանք մեռան եւ ուրիշները վայելեցին նրանց հարստությունը, իսկ իրենց հոգիների մասին բնավ չհոգացին: Դու եւս զուր ես այդքան ջանք թափում բոլորից վեր բարձրանալու: Ինչո՞ւ ես ուզում մեծ լինել այս աշխարհում: Եւ մի՞թե ոչ ոք չի եղել քեզանից առաջ այդ բարձր դիրքում, որին այդպես ինքնամոռաց կերպով ձգտում ես: Եւ արդյոք հիշո՞ւմ է աշխարհը նրանց: Բարձունքի վրա աճող ծառերն ավելի շատ են տուժում քամիներից: Այդպես եւ մարդն է. որքան բարձր, այնքան վտանգավոր ու անկայուն վիճակում է եւ մեծ է լինում նրա անկումը, ինչպես գրված է. «Ուժեղը կհոշոտվի ուժեղից»: Խոշոր ձկներն ավելի շուտ են ուռկանն ընկնում, իսկ մանրները ազատվում են: Երուսաղեմի իշխաններին Նաբուգոդոնոսորը գերեվարեց, իսկ ժողովուրդը քաղաքում ազատ մնաց: Արտում ցորենի հասկերը մեկը մյուսից բարձր են լինում, բայց երբ հնձվորը հնձում է արտը, բոլոր հասկերը հավասարվում են: Իսկ գերեզմանները բացելու դեպքում բնավ չենք կարող որոշել, թե ո՞վ է իշխանը, ով՝ ծառան, ո՞վ է հարուստը, ով՝ աղքատը: Մահվան գրկում բոլորը հավասար են: Հայտնության գրքում կարդում ենք. «Եւ նա, ով նստել էր ամպի վրա, շարժեց իր գերանդին երկրի վրա ու հնձեց երկրի բոլոր բնակիչներին»: Եթե բոլոր աշխարհիկ պատիվներն ու հարստությունները այդքան վաղանցիկ ու խղճուկ են, ապա իսկապես ունայն է «մեծ» լինելու ձգտումը: Ուրեմն գոհացիր վիճակովդ եւ ավելի շատ հոգա ոչ թե երկրի վրա ունեցած դիրքիդ, այլ կյանքդ աստվածահաճո դարձնելու մասին, որպեսզի վայելես հավիտենական կյանքի անանց երանությունները:
«Ունայնություն ունայնությանց եւ ամեն ինչ ընդունայն է‚ ունայն է այն ամենը‚ ինչ տեղի է ունենում այս արեւի ներքո»‚- ասում է իմաստունը: Արդարացիորեն այս աշխարհը Սուրբ Գրքում կոչվում է «կեղծավոր», քանզի այն սոսկ արտաքուստ է թվում գեղեցիկ‚ իսկ ներսից դատարկ է: Զգայական բավարարություն պատճառելով՝ այն թվում է հրապուրիչ‚ բարիքներով առլեցուն‚ բայց իր ողջ էությամբ այս աշխարհը սին է ու կեղծ: Եվ այս աշխարհի սիրո ծովում զուր մի՛ նետիր քո խարիսխը: Եվ եթե հնարավոր լիներ աշխարհը կիսել ճշմարտության դանակով‚ ապա իսկույն կտեսնեիր նրա ունայնությունն ու կեղծությունը‚ քանզի աշխարհում ինչ էլ գոյություն ունենա‚ այն կամ անցյալ է‚ կամ ներկա եւ կամ էլ ապագա: Այն‚ ինչ անցյալ է‚ արդեն չկա‚ ներկան անկայուն է ու ակնթարթային‚ իսկ ապագան՝ անկանխատեսելի ու անհայտ: Եվ այսպես‚ ունայն է ամեն ինչ՝ թե՛ մարդկային ուրախությունները‚ թե՛աշխարհային ձգտումներն ու հոգսերը‚ ամեն-ամեն ինչ‚ բացի Աստծո նկատմամբ եղած մեր սիրուց‚ Նրան ծառայելու մեր կամքից: Երկրային փառքերը շատ կարճ են ու խաբուսիկ‚ եւ դժբախտ են այն մարդիկ‚ ովքեր ընկնում են փառքի ետեւից‚ ովքեր ապրում են շռայլության ու հարստության մեջ‚ կարծելով‚ որ դրանք հարատեւ են‚ բայց‚ ավա՛ղ‚ նրանց սպասում են հարատեւ ողբն ու պատիժը: Եվ հակառակը‚ երջանիկ են նրանք‚ ովքեր հանուն Քրիստոսի ամեն ինչ թողնում եւ ընտրում են Իր թագավորությունը տանող ճամփան: Աշխարհը դատարկ մի անոթ է‚ եւ մենք էլ նրա սոսկ հնչյունն ենք լսում‚ որն այնքան կեղծ է‚ վաղանցուկ ու խաբուսիկ: Դավիթ թագավորը‚ լինելով սուրբ մարդ‚ իրեն աղքատ ու թշվառ էր համարում ոչ այն պատճառով‚ որ հարստություն կամ հարգանք չուներ‚ այլ որովհետեւ դրանք համարում էր ունայն‚ իսկ իրեն՝ չնչին ու ողորմելի Աստծո մեծության ու արդարամտության առջեւ: Ահեղ Դատաստանի օրը միայն կպարզվի‚ թե ո՞վ է հիրավի մեծ եւ ո՞վ՝ փոքր‚ ամբողջ աշխարհի առջեւ պարզ կլինի‚ թե ո՞ւմ խղճի վրա է մեղքը ծանրացած: Եվ այնժամ մաքուր խիղճը շատ ավելի կարեւոր կլինի‚ քան հանրահայտ‚ պերճախոս քարոզները երկրի վրա‚ որտեղ խոսքն այնքան տարբեր է եղել քարոզողների գործերից: Եվ ավելի հարգելի ու սիրելի կլինի նա‚ ով մերժել է աշխարհը‚ քան նա‚ ով հավատացել է եւ հետեւել աշխարհիկ դավերին ու կեղծ խոստումներին: Ավելի լավ է զղջալ գործած մեղքերի համար‚ քան թե կարճատեւ կյանքի ընթացքում տուրք տալ մարմնական հաճույքներին ու դատաստանի օրը արժանանալ գեհենի կրակներին: Այնժամ միայն կհասկանաս‚ որ Աստծո կողմից տրված տարիները զուր են վատնվել‚ անպտուղ եղել: Ուստի բացիր հոգուդ աչքերը‚ հեռու մնա կորստաբեր և կեղծ ճանապարհից ու ողջ հոգով նվիրվիր հավիտյանս հավիտենից կենդանի Աստծուն՝ մեր Տեր Հիսուս Քրիստոսին: Միայն Տիրոջը ծառայելով՝ դու կկարողանաս ճշմարտությունը գտնել‚ եւ քեզ օգուտ կբերես՝ միայն անցյալիդ մեղքերդ քավելով: Իսկ եթե աչքերդ հրապուրվեն մեղքով‚ փակի՛ր աչքերդ‚ խեղդի՛ր քո մեջ ցանկասիրությունը‚ զերծ մնա կրքերից ու խոհեմ եղիր‚ այնժամ կարեւոր թվացող ամեն ինչ քեզ համար կդառնա աննշան ու չնչին:
«Մտե՛ք նեղ դռնով, ինչքա՜ն լայն է դուռը, և ընդարձակ՝ ճանապարհը, որ դեպի կորուստ է տանում, և բազմաթիվ են նրանք, որ մտնում են դրանով: Ինչքա՜ն անձուկ է դուռը, և նեղ՝ ճանապարհը, որ տանում է դեպի կյանք, և սակավաթիվ են նրանք, որ գտնում են այն»(Մատթ. 7.13, 14): Այո՛, նեղ է այն ճանապարհը, որ դեպի կյանք է տանում և քչերն են, որ գտնում են այն, որովհետև խաչի ճանապարհն է դա, մուտքը դժվարին է, ընթացքը՝ փշոտ: Սակայն Ավետարանը այդ նեղ արահետը լուսեղեն կերպով է պատկերում և մեզ հրավիրում է հետևել Նրան, որ նախ ինքը, խաչն ուսն առած, առաջնորդեց մեզ դեպի կյանք և փրկություն: Ավետարանը մեզ ներկայացնում է մեկ այլ ճանապարհ ևս: Դա կորստյան լայն ճանապարհն է, որով, ցավոք, շատերն են ընթանում: Մարդկանց գերակշիռ մասը նախընտրում է ապրել մարմնավոր վայելքների կարճատև կյանք և փոքրագույն մասն է խիզախում այս կյանքում նեղություններ կրել՝ հավատալով գալիք մշտնջենական երանելի կյանքին: Լայն ճանապարհով ընթացողներն ասում են. «Եկե՛ք կյանքի ամեն բարիք վայելենք, քանի որ ստվերի տևողություն ունի մեր կյանքը. այսօր կանք, վաղը չկանք»: Այս համոզմունքով են ապրում այդ դժբախտ մարդիկ և ամեն միջոց գործադրում են իրենց նպատակին հասնելու համար: Թերևս նրանք ետ կդառնային իրենց մոլոր ճանապարհից, եթե գիտենային, թե առջևում իրենց ի՞նչ է սպասում: Մահվանից հետո արդարների երանության և մեղավորների տանջանքների մասին արժանահավատ պետք է համարենք ոչ միայն Ավետարանի նկարագրությունները, այլև այն մարդկանց վկայությունները, որոնց անդրշիրիմյան աշխարհն է աստվածային հայտնությամբ ցույց տրվել: Ահավասիկ Աննա սրբուհու վկայությունը, որի հայրը և մայրը Ավետարանի ցույց տված երկու հակադիր ճանապարհներով ընթացան: «Ես,- պատմում է սրբակյաց Աննան,- դուստրն էի խոնարհ և բարի մարդու, որ բոլորի հանդեպ քաղցրաբարո էր: Գյուղաբնակ էր հայրս և հարուստ, երկրագործությամբ էր զբաղվում՝ իր վաստակը հատկացնելով մեզ և աղքատներին: Իսկ մայրս բնավորությամբ հորս հակապատկերն էր: Նա պճնամոլ, բամբասկոտ, կռվասեր և աղմկարար կին էր, որ գինովանում էր իր հրավիրած մարդկանց առջև, որոնց համար շռայլորեն ծախսում էր տան վաստակը և իր զեխ ու պիղծ կենցաղով ամբողջ գյուղում անառակության տիպար հանդիսացավ: Զարմանալի է, որ նա իր կյանքում երբեք չհիվանդացավ, այլ իր ծնունդից մինչև մահվան օրը կատարյալ առողջությամբ ապրեց՝ կարծես անխափան չարիք գործելու համար: Մինչդեռ հայրս, տարիներ տևած հիվանդությունից հյուծված, փակեց աչքերը: Հիշում եմ նրա մահվան օրը. իսկույն երկինքն ամպերով ծածկվեց, որոտաց, և երեք օր անընդհատ անձրևի հեղեղ տեղաց: Դա անկարելի դարձրեց հուղարկավորությունը և առիթ տվեց գյուղացիներին երկմտելու իր մասին, ոմանց էլ՝ ամբաստանելու նրան՝ որպես Աստծուն անհաճո մարդ, որը երկար տարիներ անկողնում անցկացնելուց հետո արժանի չէր հողին հանձնվել: Չնայած այդ անբարենպաստ պայմաններին, դժվարությամբ նրա մարմինը գերեզմանի մեջ ամփոփեցինք: Դրանից հետո մայրս կատարյալ ազատություն գտավ շարունակելու իր լիրբ և շռայլ կենցաղը, մինչև որ վատնեց մեր ամբողջ ունեցվածքը: Իր օրհասին շատ ավելի հանգիստ նա մահացավ, և բոլոր մարդիկ հապճեպ եկան սգալու նրա մահը: Ես չնայած որբացա մանուկ հասակում, բայց արդեն տակավին չափահաս էի: Եւ մի օր գիշերը անկողնուս մեջ լրջորեն խորհում էի, թե ինչպե՞ս պետք է ապրեմ, ո՞ր ճանապարհը պետք է ընտրեմ. երբ մտածում էի, թե հորս պես անմեղ և հեզաբարո կյանքով ապրեմ, իսկույնևեթ աչքիս առաջ էին գալիս այն բոլոր տառապանքներն ու վշտերը, որ նա կրեց մինչև գերեզման: Ուրեմն, մո՛րս ապրելակերպն էր լավագույնը,- ասում էի ինքս ինձ,- որ կյանքը վայելեց ամեն տեսակ հաճույքներով, ամբողջ կյանքում ապրեց առողջ ու զվարթ և հանգիստ մեռավ: Անշուշտ, նախընտրելին այդ կյանքն էր, և ինչո՞ւ տարակուսեի: Ահա այդպես, որոշեցի, որ պետք է գնամ մորս ճանապարհով: Սակայն բարեգութ Աստված թույլ չտվեց, որ կործանվեմ: Որոշում կայացնելով՝ հազիվ թե քնած էի, և, ահա, տեսա բարձր հասակով և ահարկու կերպարանքով մեկն ինձ մոտեցավ և բարկացած և հանդիմանող ձայնով ասաց. - Մտքովդ ի՞նչ խորհուրդ անցկացրիր: Ես սոսկացի նրա տեսքից, չկարողացա ո՛չ խոսել և ո՛չ էլ նրա կողմը նայել: Նա այնուհետև կրկնեց. - Ասա՛ ինձ, ինչի՞ մասին խորհեցիր: Ես զարհուրած պատասխանեցի. - Չգիտեմ: Սակայն ինչ-որ ես մտածել էի, այդ ամենը նա ինձ պատմեց և հարցրեց, թե արդյոք ճիշտ չե՞ն իր ասածները: Ինձ մնում էր միայն ամեն բան խոստովանել: - Լավ,- ասաց նա, - այժմ ե՛կ, որ տեսնես հորդ ու մորդ, և գիտենաս, թե որտե՞ղ են նրանք այժմ և ի՞նչ վիճակում են: Եվ ձեռքիցս բռնելով՝ ինձ տարավ մի ընդարձակ դաշտ, որտեղ կային աննկարագրելի գեղեցիկ ծառեր, վճիտ առվակներ, փչում էր քաղցրաբույր զեփյուռը: Ահա այնտեղ հայրս ճերմակ հագուստներով ընդառաջ ելավ մեզ՝ համբուրեց ինձ, վիճակիցս հարցրեց: Ես փաթաթվեցի նրան՝ ցանկություն հայտնելով իր մոտ մնալ: - Առայժմ դա անհնար է, աղջի՛կս,- ասաց հայրս,- բայց եթե ինձ պես ապրես, անշուշտ, հետո ինձ հետ կլինես: - Այժմ ե՛կ, որ մորդ էլ տեսնես,- ասաց ուղեկիցս՝ ձեռքիցս բռնելով: Նա ինձ դժվարին ճանապարհներով ուղեկցեց դեպի մի մութ բնակարան, որտեղից ողբ ու կոծի ձայներ էին բարձրանում: Օդն այնտեղ բոցաշունչ էր, լույսը՝ հրաշեկ, որտեղ և մի ահարկու վերակացու էր կանգնած: Եւ ահա ես սոսկումով տեսա, որ մայրս այնտեղ է: Նա, ինձ տեսնելով, լաց ու կոծով ասաց. - Վա՛յ ինձ, աղջիկս, վա՛յ ինձ, որ անօրենությամբ անցկացրի ողջ կյանքս և չհավատացի Սուրբ Գրքի խոսքերին, չհավատացի հավիտենական տանջանքներին, որ մեղավորներին է վիճակված, ահա տե՛ս, թե չար, ցանկասեր կարճատև կյանքիս դիմաց ինչ հատուցում ստացա: Ողորմի՛ր ինձ, աղջիկս, հիշի՛ր, որ մա՛յրդ է, որ աղաչում է քեզ, գթա՛ ինձ, մեկնի՛ր ձեռքդ և օգնի՛ր ինձ: Սակայն ես անշարժացել էի վերակացուի երկյուղից: Նա թախանձագին կրկնում էր իր աղերսանքը և ծնողական հարկադրությամբ պաղատում էր իրեն ազատել այդ հնոցից: Վերջապես ես ձեռքս մեկնեցի... Սակայն այրոցից սաստիկ ցավ զգացի և ցավից սկսեցի բարձրաձայն լալ: Արթնացա... Եւ բոլոր նրանք, ովքեր մեր տանն էին, հեկեկանքս լսելով, հարցրին պատճառը: Իսկապես, ձեռքս այրված էր. տեսան և զարհուրեցին: Այնժամ ես նրանց ամեն ինչ պատմեցի: Այն գիշերից ի վեր ես միշտ աչքիս առջև ունեցա հորս ապրած կյանքը: Եվ ահա՛ իննսուն տարի է, որ Աստծո ողորմածությամբ նրա ճանապահով քայլեցի՝ միշտ մտաբերելով այն անպատում երանությունը, որ արդարներին է վերապահված և այն անտանելի վախճանը, որ մեղավորների համար է սահմանված: Ահա այս ամենը միանձնացած սրբակյաց Աննան պատմեց ալևոր մի վանականի և, շատ չանցած, նիրհեց արդարների նինջով՝ հոգով սլանալով վեր՝ դեպի երկնային փառքն ու երանությունը: Իր այս պատմությունն էլ որպես կտակ թողնվեց բոլոր նրանց, ովքեր իրենց կյանքի ճանապարհի ընտրության առջև են կանգնած:
Փա՛ռք Աստծո: Մենք բոլորս կոչվում ենք քրիստոնյաներ, մենք բոլորս պաշտում ենք երեքանձյա միասնական Երրորդությունը, կենդանի եւ անմահ Աստծուն, մենք բոլորս կնքվել ենք հանուն Սուրբ Երրորդության՝ Հոր, Որդու եւ Սուրբ Հոգու, մենք բոլորս հավատում ենք խաչված եւ հարություն առած Աստծո Որդուն՝ Հիսուս Քրիստոսին եւ որպեսզի նշանավորենք այդ, խաչակնքում ենք, եկեղեցի հաճախում, աղոթում ենք, երգում եւ փառաբանում ենք Աստծո սուրբ անունը: Բայց նայենք ինքներս մեզ եւ բացահայտենք, թե արդյո՞ք իրական քրիստոնյա ենք, քննենք ինքներս մեզ, ըստ Պողոս առաքյալի պատգամի. «Քննեցե՛ք դուք ձեզ՝ տեսնելու, թե նույն հավատի մե՞ջ եք»: (2 Կոր. 13,5): Ցույց ենք տալիս քրիստոնեության արտաքին նշանները, բայց արդյո՞ք մեր ներսում ունենք իրական քրիստոնեություն: Չէ որ ամբողջ արտաքինը առանց ներքինի ոչինչ է, եւ ներքին նշանները առանց ինքնին ճշմարտության խաբեություն եւ երեսպաշտություն են: Բոլորս պարծենում ենք մեր հավատքով, բայց արդյոք կատարո՞ւմ ենք գործեր հավատքին համապատասխան, ինչպես առաքյալն է ասում. «Հավատը առանց գործերի մեռած է»(Հակ.2.17): Քրիստոնյա ենք կոչվում Քրիստոսի անվամբ, բայց արդյոք խաչե՞լ ենք մեր մարմինը կրքերի եւ ցանկությունների հետ, ինչպես վայել է խաչված Քրիստոսին հավատացող քրիստոնյաներին, ինչպես ասում է առաքյալը. «Իսկ նրանք, ովքեր քրիստոնյաներ են, խաչն են հանում իրենց մարմինները՝ կրքերով եւ ցանկություններով հանդերձ»(Գաղ. 5,24): Բոլորս ասում ենք, թե հավատում ենք Քրիստոսին, բայց արդյո՞ք Ավետարանի խոսքին համապատասխա՞ն ենք ապրում: Լսում ենք սուրբ Աստծո խոսքը, բայց արդյո՞ք ներթափանցում ենք դրա մեջ եւ շտկում ինքներս մեզ Նրա պատգամների համաձայն, հաղորդվում ենք Քրիստոսի Սուրբ եւ Կենարար Արյանը եւ Մարմնին, բայց հոգով նորոգվո՞ւմ ենք եւ արդյո՞ք դառնում ենք հոգեղեն նոր մարդ: Եվ այս ամենը մեր մեջ զննելով, կշտկենք մեզ եւ ոչ միայն անվանական, այլ իրական քրիստոնյա կլինենք: Աստծո ողորմածությամբ մենք քրիստոնյայի անունն ենք կրում, ուրեմն ջանանք իրական քրիստոնեություն ունենալ մեր մեջ: Մենք մկրտվել ենք Սուրբ Երրորդությամբ եւ ստացել ենք սրբության եւ արդարացման շնորհը, ուրեմն ջանանք մինչեւ վերջ հավատարիմ լինել Քրիստոսին, եւ յուրաքանչյուրս, վերցնելով մեր խաչը, գնանք Նրա ետեւից: Եթե հավատում ենք մեռելների հարությանը եւ հավիտենական կյանքին, ապա հրաժարվենք այս աշխարհի ունայնությունից եւ ձգտենք միայն հավերժական պարգեւներին: «Աստվա՛ծ, ողորմի՛ր մեզ եւ օրհնի՛ր, ցույց տուր երեսդ եւ գթա՛ մեզ, որպեսզի երկրի վրա ճանաչենք ճանապարհը քո եւ բոլոր ազգերի մեջ՝ փրկությունը քո» (Սաղմ. 66, 2,3):
«Սպասելով սպասեցի Տիրոջը‚ որ խոնարհվեց եւ լսեց իմ աղաղակը» (Սղմ. 40:1): Սպասելը կյանքի ամենադժվարին գործերից մեկն է‚ որ պահանջում է մեծ համբերություն: Սպասել...‚ երբ վստահ չես՝ կհասնե՞ս արդյոք ուզածիդ‚ ապարդյուն չի՞ անցնի արդյոք այդ «ժամանակի վատնումը»: Սպասել այն դեպքում‚ երբ միտքդ սլանում է անհավատալի արագությամբ‚ երբ գիտակցությունդ կառուցում է ապագայի հեռանկարներ‚ բայցեւայնպես սպասե՛լ: Աշխարհում շատ բաներ կան‚ որոնց կարող ենք սպասել եւ սպասում ենք‚ սակայն մեր սպասելիքներից ոչ մեկն էլ երաշխավորված չէ‚ որ կկատարվի‚ իսկ եթե այդպես է‚ արդյոք արժե՞ սպասել... Միակ բանը‚ որին արժե սպասել‚ Աստված է‚ միակ Էակը‚ Որ քեզ հուսախաբ չի անի: Սպասե՛լ Տիրոջը‚ որ ողորմի‚ սպասե՛լ Տիրոջը‚ որ օգնի‚ սպասե՛լ Տիրոջը‚ որ արդարացնի եւ‚ վերջապես‚ սպասե՛լ Նրա փառավոր գալստյանը: Աստվածաշունչը մեզ պատվիրում է սպասել Աստծուն եւ միաժամանակ խոստումներ է տալիս: Այդ խոստումներից առաջինն այն է‚ թե Աստված պիտի խոնարհվի եւ լսի մեր աղոթքը: Մենք շատ բաներ ենք խնդրում Աստծուց եւ ուզում ենք այն անհապաղ ստանալ: Եվ երբ այն ուշանում է‚ տրտնջում ենք եւ ընկնում անմխիթար վիճակի մեջ: Այդուհանդերձ‚ պիտի հիշենք‚ որ Աստված պատասխանում է Իրեն համբերությամբ սպասողների աղոթքին: Երկրորդ՝ սպասելու դեպքում Աստված մեզ շնորհում է«ՙհաստատուն քայլվածք»՝ առաքինի քրիստոնեական կյանք‚ որը հիմնված է Հիսուս Քրիստոս վեմի վրա: Աստծուն սպասողներն ուրախ են‚ նրանց բերանում նոր երգ կա՝ Տիրոջ օրհնության երգը‚ նրանք չեն տրտնջում‚ չեն նեղվում եւ Աստծո պատասխանից էլ չեն նեղանում‚ այլ ասում են.«ՙՔո կամքը թող լինի‚ Տե՛ր»: Փորձը ցույց է տվել‚ որ շտապելը ոչ մի դեպքում լավ արդյունքի չի հանգեցնում‚ այլ ամեն ինչ խճճում է եւ ձախողման դեպքում մարդուն գցում հուսահատության մեջ: Պողոս առաքյալը մեզ հորդորում է. «Հիշեցե՛ք ձեր առաջնորդներին» (Եբր. 13:7): Հիշենք Աբրահամին‚ որ նախ շտապեց՝ հարճի հետ պառկելով‚ ապա հավատքով սպասեց եւ ծեր տարիքում ունեցավ Իսահակին‚ որի սերնդից էլ ծնվեց մեր Տերը: Հիշենք Հոբին‚ որ սպասեց եւ կյանքի վերջին տարիներին տասն անգամ ավելի օրհնվեց: Հիշենք Սիմեոն ծերունուն, որ ողջ կյանքում սպասեց և ի վերջո տեսավ Աստծո Որդուն: Եվ‚ վերջապես‚ հիշենք մեր Տեր Հիսուս Քրիստոսին‚ Որն անքուն գիշերներ էր անցկացնում՝ աղոթքով սպասելով Աստծուն և օրինակ մեզ հանդիսանալով: Ուրեմն՝ զինվենք համբերությամբ եւ սպասենք Աստծուն‚ որ անպայման պիտի խոնարհվի մեզ պատասխանելու համար: Արման ԳԱԼՍՏՅԱՆ
Ավետյաց երկրում մեր Փրկչի աստվածակոխ Սբ. Տեղերը հնուց սեփականությունն են եղել երեք առաքելական հնագույն, հավասարակից եւ իրավակից եկեղեցիների՝ Հայ, Հույն եւ Լատին (լատինները Սրբատեղերի պահպանությանը մասնակից դարձան 11-րդ դարից), որոնք միասնաբար, ընկերովի եւ կամ առանձին-առանձին ստանձնել են Տերունական Սրբավայրերի հոգածությունը: 7-րդ դարում ապրած Անաստաս վարդապետը վկայում է, որ արդեն 4-րդ դարում հայերը Սբ. Երկրի մեջ 70 վանքեր ունեին: Նա մեջ է բերում նաեւ այդ վանքերի ցուցակը: Ամենամեծ սրբավայրը Ս. Հարություն տաճարն է, ուր գտնվում է Աստծո Որդու խաչելության տեղը՝ Գողգոթան եւ Ս. Գերեզմանը, որտեղից հարություն առավ մեր Տերը: Աշխարհիս ամենանվիրական այս տաճարում, որը Երուսաղեմի երեք պատրիարքությունների ընդհանուր սեփականությունն է, հայերը, հույները եւ լատինները նաեւ իրենց առանձին եկեղեցիները, բաժինները եւ իրավունքներն ունեն: Այս երեք ազգերին է, որ իրավունք է վերապահված փառավոր այս տաճարում ամենօրյա Ս. Պատարագ մատուցելու: Եվ ի թիվս մյուս երկու լեզուների, հայոց լեզուն եւ հայերեն աղոթքը անդադար լսելի են Ս. Հարություն տաճարի մեջ: Հիսուսի Ս. Գերեզմանի ճակատը, որ դեպի արեւելք է նայում, երեք պատկերներով է զարդարված, որոնցից մեկը հայերին է պատկանում: Այստեղ մեր ժողովրդի առ Քրիստոս ունեցած անխախտ հավատքի պես միշտ անմար է Լուսավորչի կանթեղը, որի ձեթը կարծես թե փոխարինված է աստվածաընտրյալ ազգի ի Քրիստոս նահատակվածների արյամբ: Ս. Հարություն տաճարի մեջ հայերը առանձին Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցի ունեն: Ըստ ավանդության, սբ. Գրիգորը, ուխտի գալով, այստեղ մի ժամանակ ճգնել եւ աղոթել է: Այստեղից վար իջնելով, հասնում ենք Հիսուսի խաչափայտին: Գողգոթան հնուց հայոց սեփականությունն է եղել, սակայն վրացիք, 1439թ. Եգիպտոսի սուլթանին կաշառելով, հայերի ձեռքից հափշտակեցին, իսկ 1622թ. այն հույներին անցավ£ Գողգոթայի դիմաց գտնվում է հայոց վերնահարկ եկեղեցին, որը Երկրորդ Գողգոթա է կոչվում: Հայոց սեփականությունն է նաեւ վիճակ նետված վայրի մատուռը: Ս. Հարության մեջ հայոց սեփական սրբավայրերից է Ուշաթափման տեղը. ըստ ավանդության, երբ Աստվածածինն այդտեղից առաջին անգամ տեսավ իր խաչյալ որդուն, ուշաթափվեց: Հայերը Ս. Գերեզմանի մոտ ունեն նաեւ Յուղաբեր կանանց սեղանը: Նշենք նաեւ, որ Ս. Գերեզմանի սրահի գմբեթակիր 18 սյուներից 8-ը պատկանում է հայերին: Առավել պաշտելի սրբավայրերից է նաեւ Երուսաղեմից հարավ՝ Բեթղեհեմում, Ս. Ծննդյան Այրի վրա շինված Ս. Ծննդյան տաճարը: Տաճարի չորս թեւերից մեկը պատկանում է Հայոց եկեղեցուն, իսկ տաճարում Քրիստոսի ճիշտ ծննդյան տեղի վրա գտնվում է պատարագամատույց սեղան, որը հայերի ու հույների սեփականությունն է: Այստեղ ամեն օր երկու ազգերի եկեղեցու սպասավորները Ս. Պատարագ են մատուցում: Ըստ ավանդության, այս տաճարի հիմնադիրը Հայոց Տրդատ թագավորն է եղել: Ս. Ծննդյան տաճարին կից գտնվում է հայոց բերդանման վանքը: Երուսաղեմի հայ միաբանությունը Հույն եւ Լատին եկեղեցիների հետ հավասար իրավունքներ ունի նաեւ Ձիթենյաց լեռան Համբարձման տաճարի եւ Գեթսեմանիի Ս. Աստվածածնի գերեզմանի եկեղեցու մեջ: Վերջինս վաղ ժամանակներից երկար ժամանակ հայոց սեփականությունն է եղել: Ըստ երուսաղեմյան պատմիչների, հայոց Ս. Հրեշտակապետի վանքը շինված է Աննա քահանայապետի տան տեղը: Գեթսեմանիում կալանավորված Հիսուսին նախ բերում են Աննայի մոտ (Հովհ. ԺԸ 13), ուր Հիսուսը ենթարկվում է ծեծի եւ չարչարանքների: Այս տեղը անվանում են նաեւ Քրիստոսի առաջին բանտ: Ըստ Ավետարանի, Հիսուսին այնուհետեւ բերում են Կայիափա քահանայապետի տունը, ուր շարունակվեցին Հիսուսի կրած չարչարանքները (Մատթ. ԻԶ 67), եւ ուր Փրկիչը անցկացրեց վերջին գիշերը, սա միաժամանակ Պետրոսի ուրացության եւ զղջման տեղն է, Ահա այստեղ է հետագայում կառուցվել Ս. Փրկիչ եկեղեցին, որը հայոց սեփականությունն է. այն կոչվում է նաեւ Քրիստոսի երկրորդ բանտ: Նույն եկեղեցում վաղնջական ժամանակներից գոյություն ունի խոշոր վիմաքար: Այն Ս. Գերեզմանի կափարիչն է, որը հրեշտակը շրջեց եւ վրան նստեց (Մատթ. ԻԵ 2): Սիոնի վրա էլ, որտեղ առաջին քրիստոնյա նահատակ սբ. Ստեփանոսի նշխարներն են ամփոփվել, հայոց Ս. Ստեփանոս վանքն է: Երուսաղեմում՝ Սիոն լեռան բարձունքի վրա, Ս. Հակոբեանց Մայր տաճարն է, որը եւ Երուսաղեմի հայ պատրիարքության աթոռն է: Այս փառահեղ տաճարը, որ Սբ. Քաղաքի հայկական եկեղեցիների զարդն է, պատմական վայրում է կառուցված: Այստեղ է գտնվելիս եղել Հակոբոս առաքյալի (Տյառնեղբոր) տունը: Ընդունված է, որ Հիսուսի ազգական Հակոբոսը, որն անվանվում է նաեւ Տյառնեղբայր, եղել է Տիրոջ համբարձումից հետո առաքյալների կողմից ընտրված Երուսաղեմի քրիստոնյաների առաջին եպիսկոպոս-պատրիարքը, որը իր աթոռը հաստատել է իր տան մեջ՝ Սիոն լեռան վրա: Այսպիսով, աշխարհի առաջին քրիստոնեական եկեղեցին՝ իր պատրիարքական աթոռով, Աստծո կամեցողությամբ հետագայում փոխանցվեց երուսաղեմի հայ պատրիարքությանը, եւ այսօր էլ Երուսաղեմի հայ պատրիարքը իրավահաջորդն է սբ. Հակոբոսի: Սբ. Կույսի ձեռքով այստեղ է նաեւ ամփոփվել առաջին նահատակ-առաքյալ սբ. Հովհաննեսի եղբայր սբ. Հակոբոսի գլուխը: Այս պատճառով է, որ կրկնակի նվիրական այս վանքը կոչվում է Սրբոց Հակոբյանց, այսինքն՝ Սուրբ Հակոբների վանք: Երուսաղեմի հայ միաբանությունը Սուրբ տեղերի այսպիսի նախանձելի տնօրինության հասել է աննկարագրելի ճիգերի եւ զոհողությունների գնով: Դարերի ընթացքում Հայ Երուսաղեմը երկնային համբերությամբ կրել է ամեն տեսակ զրկանքներ եւ հալածանքներ, որոնք եղել են թե՛ այլակրոն հարստահարիչների եւ թե այլազգի քրիստոնյա շահախնդիր կրոնավորների եւ իշխանավորների կողմից: Պատմագիր Վահրամ Կյոքճյանը այդ կապակցությամբ ասում է. «400¬500 միլիոններ հիաշուող կաթոլիկ եւ 150-200 միլիոն յունադաւան մրցորդներու հետ սեղան նստիլ՝ հաւասար է հաւասար վիճիլ ու հակաճառել, հրաշքներուն հրաշքն է, մանաւանդ, երբ աչքի առջեւ ունենանք կաթոլիկ աշխարհի ետին կռնակ՝ տասնեակ մը թագազարդ գլուխները, որոնք միշտ խեթիւ դիտած էին մեր փոքր ածուն, այդ փառաւոր դիրքը եւ ամէն առթիւ հարուածեր էին մեզ իրենց մականներով, երբ չէին յաջողած գնել մեր իրաւունքներէն որեւէ մասնիկ: Մեր ի՞նչն է, որ կրցեր է յարատեւօրէն կոտրել մեզ պատուհասել ձգտող բիւզանդական, հետագային ցարական ադամանդակուռ գաւազանները, երբ հայը, երուսաղեմահայ պահակները, Ս. Յակոբաց զինուրեալները անոնց դիմաց ունէին խաչն ու Աւետարանը, եւ արիւնով սրբագործուած ազգային իրաւունքներու ոգեկան հրայրքը, զոր ճանչնալու, յարգելու տրամադիր չէին ո՛չ քրիստոնեաները եւ ո՛չ ալ հեթանոսները, ո՛չ Արեւմուտքի ասպետները՝ եւ ո՛չ ալ Արեւելքի ասպատակները»(Վ. Կէօքճեան, Հայ Երուսաղէմը դարերու մէջէն, Երուսաղէմ-1964, էջ 7,8): Իրոք, աստվածային հրաշք է, որ փոքրաքանակ մի ժողովուրդ, որ գրեթե զուրկ է եղել պետականությունից եւ հաճախակի հալածվել օտար նվաճողներից, կարողացել է Ս. Երուսաղեմում այսքան պանծալի դիրք զբաղեցնել: Ըստ հայ եւ օտար աղբյուրների՝ Ավետյաց երկրի Տերունական Սրբատեղերի հիմնադիրը եղել է Եդեսիայի Աբգար թագավորի կին Հեղինե թագուհին: Շատ օտար հեղինակներ՝ այդ թվում Հովսեփոս Փլավիոսը, Հեղինեին անվանում են «Միջագետքի թագուհի»: Հայ աղբյուրները, այդ թվում եւ Մովսես Խորենացին, թե՛ Աբգարին եւ թե՛ Հեղինեին հայ թագավոր եւ հայ թագուհի են հիշատակում: Հեղինեն Երուսաղեմ եկավ 40-ական թվականներին: Նա Հիսուսի գերեզմանին եւ Ձիթենյաց լեռան վրա, որտեղից Հիսուս երկինք համբարձվեց, փոքր մատուռներ է շինում, Բեթղեհեմում քարապատում է Հիսուսի ծննդյան Ս. Այրը, իսկ Հակոբոս առաքյալի գլխի ամփոփված տեղը (Սիոն լեռան վրա) փոքրիկ կամար է շինում: 335թ. Բյուզանդիայի կայսր Կոստանդինի նախաձեռնությամբ, ինչպես նաեւ Հայոց Տրդատ թագավորի մասնակցությամբ, Ս. Գերեզմանի վրա շինված մատուռի տեղը կառուցվում է Ս. Հարություն տաճարը: Տրդատի օրոք հայերը մեծ թվով վանքեր կառուցեցին Սուրբ Տեղերում եւ ինչպես նշվեց, 4-րդ դարի կեսերին Ավետյաց երկրում հաշվվում էր մոտ 70 հայկական վանք եւ եկեղեցի: Մինչ Քաղկեդոնի ժողովը (451թ.) աշխարհում բոլոր քրիստոնյա ժողովուրդների համար գոյություն ուներ մեկ ընդհանուր պատրիարքություն եւ մեկ ընդհանուր Եկեղեցի: Իսկ այդ Ժողովով տրոհում առաջ եկավ քրիստոնեական աշխարհում: Պառակտվեց նաեւ Երուսաղեմի պատրիարքությունը: Հետեւաբար տարբեր Եկեղեցիների միջեւ Սուրբ Տեղերի պատկանելիության խնդիր եւ վեճ առաջ եկավ: Երուսաղեմի հույն կրոնավորները քաղկեդոնությունը ընդունելուց հետո նույնը ստիպում են անել նաեւ հայերին: Երբ հայերը ընդդիմանում են, հույները արքունական իշխանության ուժով բռնանում են հայ հոգեւորականության վրա: Այսքանից հետո Երուսաղեմի հայ հոդգեւորականները հավաքվում են Ս. Հակոբեանց վանքում եւ խորհրդակցելուց հետո գիր են ուղարկում հայոց Հովհաննես II Գաբեղյան (557-574) կաթողիկոսին, հարցնելով, թե ի՞նչ պետք է անել. ընդունելով Քաղկեդոնի ժողովը, շարունակել պահապան լինել Սուրբ Տեղերին, թե՞ դավանափոխ չլինելով, դրանք լքել եւ հեռանալ Ս. Քաղաքից, քանզի Հուստինիանոս կայսրը հրամայել էր Երուսաղեմից դուրս հանել հայ եւ նրանց հպատակ հաբեշ, ղպտի եւ ասորի միաբաններին, եթե վերջիններս դավանափոխ չլինեին: Այս մասին 553թ. կայսեր հրովարտակի մեջ ասվում է. «Սուրբ ժողովը (Քաղկեդոնը) ընդունել դժկամողները մերժեցեք թե՛ Աստծո սուրբ եկեղեցիներից եւ թե՛ վանքերից, որպեսզի սբ. եկեղեցիների եւ նրանց քահանաների միաբանությունն ու խաղաղությունը պահպանելով՝ չորս սուրբ ժողովների դավանած միեւնույն հավատքը քարոզվի Աստծո սբ. եկեղեցիների մեջ» (Չամչեան, հտ Բ, էջ 261): Հովհաննես II Գաբեղյան կաթողիկոսը, կարդալով Երուսաղեմի հայոց միաբանության գիրը, շատ է վշտանում ու պատասխանում է. «Ինչ որ կայսեր քաղաքական օրենքները կհարկադրեն՝ ամենայն հնազանդությամբ կատարեցեք, իսկ Հայաստանյայց Ս. Եկեղեցու ուղղափառության դեմ հրամայվածներին մի հնազանդվեք»(Սաւալանեան, 241 էջ): Երուսաղեմի հոգեւորականները թեպետ Ս. Տեղերի համար շատ են վշտանում, սակայն, հնազանդվելով կաթողիկոսի հրամանին, լքում են իրենց եկեղեցիները: Առավել տոկուններն էլ դիմակայում են հույն կղերականների ճնշումներին եւ ավարառություններին՝ մինչեւ մահմեդականների կողմից Ս. Քաղաքի տիրելը... Երբ արդեն ակնհայտ էր, որ Արեւելքը ամբողջությամբ ընկնելու է արաբական խալիֆաթի տիրապետության տակ, Երուսաղեմի հայոց Աբրահամ պատրիարքը 40 հոգիանոց շքախմբով գնում է Մեքքա եւ, Մուհամեդին հայտնելով իր հպատակությունը՝ նրանից խնդրում է իրենց սրբավայրերի եւ անձերի ապահովության գիր: Ինչպես վկայում է արաբ պատմագիր Զեքիետտին, Մուհամեդը սիրով է ընդունում հայոց պատրիարքին եւ նրան շնորհում պատշաճ հավատարմագիր: Այդ հրովարտակով հաստատվում է հայոց սեփականությունը Ս. Տեղերի վրա: Ահա հրովարտակի հիմնական կետերը.«ՙԱբրահամ պատրիարքին, Երուսաղեմ, Դամասկոս եւ Արաբիայի մյուս սահմաններում գտնվող հայոց եպիսկոպոսներին եւ վարդապետներին եւ իրենց հպատակ ժողովուրդներին՝ եթովպացիներին, ղպտիներին ու ասորիներին շնորհեցի բոլոր իրենց վանքերը, եկեղեցիները, դպրոցները, կալվածքներն ու արտերը...խոստացա եւ տվի Երուսաղեմում գտնվող եկեղեցիները՝ Ս. Հարություն տաճարը եւ Ս. Հակոբ կոչված մեծ եկեղեցին, տվի նաեւ Ձիթենյաց վանքը եւ Քրիստոսի բանտի վանքը, Բեթղեհեմի եկեղեցին եւ Ս. Հովհաննեսի ու Սամարիայի մատուռները եւ Ս. Հարություն տաճարի ետեւի աղոթատները ու ամբողջ Գողգոթան»: Մուհամեդի մահից հետո Աբրահամ պատրիարքը մահմեդականների առաջնորդ Ալիից ստանում է Մուհամեդի հրովարտակը հաստատող եւ ճշտող նոր ապահովագիր, որի վավերաթուղթը պահ է տրվում Ս. Հակոբեանց վանքում: 636թ. էլ, երբ արաբների նոր առաջնորդ Օմար Խալիֆը գրավում է Երուսաղեմը սա եւս իր հերթին նոր ապահովագիր է շնորհում հայոց Գրիգոր պատրիարքին: Երուսաղեմի պատմության արաբական շրջանը տեւում է մինչեւ 1099թ., այսինքն մինչեւ Ս. Քաղաքի Խաչակրաց կողմից գրավումը: Այս ընթացքում Երուսաղեմի հայ միաբանությունը ազատվում է Բյուզանդական Եկեղեցու բռնակալ ազդեցությունից, Ս. Հակոբյանց միաբանությունը առանձին հայկական պատրիարքություն է հիմնում (638թ.), եւ հայերը, լինելով ոչ բյուզանդացի, մեծ առանձնաշնորհումների են արժանանում արաբ խալիֆներից եւ գերիշխող դիրքի հասնում Ս. Տեղերի մեջ, Սակայն միաժամանակ արաբական գրավումով Երուսաղեմը, որ նշանակում է «խաղաղության քաղաք», դառնում է այլակրոն ազգերի արյունալի բախման եւ կոտորածների քաղաք: Հայերը Երուսաղեմի մյուս քրիստոնյաների հետ ենթարկվում են մահմեդականների կեղեքումներին: Հայ միաբանությունը մեծ կաշառքներով, հաճախ էլ եկեղեցիների գույքը գրավ դնելով եւ սնանկանալով է կարողացել հագեցնել արաբ իշխանավորների ընչաքաղցությունը եւ այդպես ապահովել իր գոյությունը Սուրբ քաղաքում: 1099թ. հուլիսի 15-ն խաչակիրների բանակը մտնում է Երուսաղեմ եւ քաղաքի մահմեդական բնակչությանը սրի մատնում, Ականատեսները վկայում են, որ Օմարի մզկիթի կամարների տակ թափված արյունը հասնում էր ձիերի ծնկերին ու ասպանդակներին, եւ ընկնողների թիվն ավելի էր, քան թե՛ հաղթողներինը: Խաչակիրների կողմից Երուսաղեմի գրավումից հետո Ս. Տեղերում հայերից եւ հույներից զատ առաջին անգամ իրավատեր են դառնում նաեւ լատին կաթոլիկ կրոնավորները, որոնց հայերը եւ հույները ընդունում են սրտաբաց: Սակայն ժամանակի ընթացքում լատինները սկսում են ոտնձգություններ կատարել հայ միաբանության հանդեպ: Այսպես՝ Ս. Հարություն տաճարի երրորդ մասին տիրանալուց հետո լատինները ջանում են այնտեղից լիովին վտարել հայերին, որը մինչ այդ հայոց սեփականությունն էր: 1187թ. գարնանը 80 հազարանոց բանակով Երուսաղեմ է արշավում Եգիպտոսի սուլթան Սալահետտին եւ վերջ դնում Սուրբ քաղաքի լատինների 88 տարվա տիրապետությանը: Սալահետտին, Երուսաղեմ մտնելով, շատ քրիստոնյաների հետ հաշվեհարդար տեսնելուց հետո թույլ է տալիս, քրիստոնյաները 40 օրվա ընթացքում հեռանան քաղաքից: Հայերի նկատմամբ նա բարյացակամ է վերաբերվում եւ հայ ուխտավորներին արտոնում է առանց փրկագին վճարելու հեռանալ Երուսաղեմից: Հայոց Աբրահամ պատրիարքը (1180-1191) մի քանի բարձրաստիճան հետեւորդներով այցելում է Սալահետտինին եւ ներկայացնում է Մուհամեդի, Ալի եւ Օմարի հրովարտակ-հավատարմագրերը եւ խնդրում դրանց վերահաստատումը: Սալահետտին, կարդալով իր նախորդների հրովարտակները, նոր հրովարտակով ամրակայում է հայերի առանձնաշնորհումները Սուրբ քաղաքում, որով հայ միաբանության տնօրինությանն են հանձնվում գլխավոր սրբատեղերը: Անշինի աբբայարանի տարեգիրքը այսպես է ավանդում ավանդում է. «Սալահետտին սիրում էր հայերին իրենց հավատարմության համար, այդ պատճառով նա Երուսաղեմը գրավելուց հետո, երբ Ս. Հարություն տաճարն ուզում էր յուրացնել իբրեւ հասարակաց ստացվածք, հայերի խնդրանքին զիջելով, նրանց է վաճառում այն»: Այսպիսով, հայ միաբանության ճիգերով է, որ մեծագույն այս սրբավայրը մնում է անապական: 1191թ. Աբրահամի պատրիարքության ժամանակ ծռազատիկ է (երբ փոխադարձաբար մեկը մյուսի Զատիկը համարում են «ծուռ») տեղի ունենում հայերի եւ վրացիների միջեւ: Վրաց Թամար թագուհին եւ հայազգի Զաքարիա սպարապետը իշխաններ են ուղարկում Երուսաղեմ՝ պարզելու, թե հայոց եւ հունաց զատիկներից ո՞րն է ճիշտ: Ճշմարիտ Զատիկը ճրագալույցի երեկոյին Ս. Գերեզմանի կանթեղի ինքնիրեն վառելով էր որոշվում, որով ցույց էր տրվում, թե ճշմարտությունը որ ազգի կողմն է: Երուսաղեմի քաղաքապետը, երբ իմանում է հայ եւ վրաց իշխանների գալու պատճառը, ճրագալույցի օրը, որը մեր ճրագալույցից մեկ շաբաթ առաջ էր, Ս. Գերեզմանի բոլոր կանթեղները հրամայում է հանգցնել եւ դուռը կնքել: Երբ որոշված ժամն է հասնում, ոչ մի տեղ լույս չի երեւում: Ութ օր հետո հայոց Զատկի տոնին՝ ժամը տասին կանթեղը ինքնին վառվում է՝ հայերին մեծ ուրախություն պատճառելով, իսկ հույներին ու վրացիներին ամոթահար անելով: 1342թ. լատին իշխանավորների ջանքերով սուլթանը հրաման է արձակում, որ Ս. Տեղերում եւ, մասնավորապես, Ս. Հարության տաճարում պաշտամունք կատարեն նաեւ լատին կրոնավորները, որոնք այստեղ հաստատվելուց հետո նախկինի պես ջանում են գերիշխող դիրքի հասնել: Հաջորդ դարում էլ Երուսաղեմում հայերին մեծ նեղություններ պատճառեցին վրացիները: Վրացիները Սուրբ քաղաքում միաբանություն ու առանձին վանքեր ունեին հունաց պատրիարքության իրավասության ներքո: Ահա այս ժամանակ էր,որ վրացիք եգիպտացի Ղայիպի մեծահարուստ վաճառականի միջոցով կաշառում են Եգիպտոսի Մելիք Աշրաֆ սուլթանին, որը Գողգոթան, հայերից առնելով, վրացիներին է տալիս: Այս հափշտակությունը մեծ վիշտ է բերում հայ միաբանությանը: Մարտիրոս պատրիարքը (1419-1430-1441), չնայած իր ծերունազարդ հասակին, 1424թ. Եգիպտոս է ուղեւորվում եւ երեք տարի մեծ ճիգերով կարողանում սուլթանին համոզել հետ առնելու Գողգոթան: Այս ժամանակ սուլթանը հրովարտակով հայտարարում էր. «Գողգոթան, հայոց սեփականությունը լինելով, դարձյալ նրանց շնորհեցի»: Սակայն դեռ մեկ տարի չանցած՝ վրացիք ավելի մեծ կաշառքներով կարողանում են վերստին առգրավել Գողգոթան: Մարտիրոս պատրիարքը դարձյալ սուլթանին է դիմում եւ իր հերթին ինքն էլ, մեծ գումար ծախսելով, երկրորդ անգամ Խաչելության սրբավայրի վերատիրության իրավունք է ձեռք բերում: Բայց մեկ տարի հետո վրաց իշխանավորները նորանոր կաշառքներով երրորդ անգամ են սուլթանի մոտ գնում եւ դարձյալ տիրանում Գողգոթային: Մարտիրոս պատրիարքը, երրորդ անգամ Եգիպտոս ելնելով, արդեն ի զորու չի լինում վրացիների հետ կաշառքով մրցելու, քանզի հայ միաբանության գանձարանը գրեթե դատարկ էր մնացել: Իսկ սուլթանն էլ, չկամենալով հայերին զրկել իրենց դարավոր իրավունքներից, պատրիարքի խնդրանքի համաձայն, նրան տալիս է Ս. Հարություն Վերնատունը, որը քրիստոնյա թագավորների աղոթատեղին էր: Այստեղ Մարտիրոս պատրիարքը եկեղեցի է շինում եւ այն անվանում Երկրորդ Գողգոթա: Վրացիների Գողգոթան հայերի ձեռքից հափշտակելու մասին պատմվում է նաեւ 1476թ. գրված Տաղարանի մեջ, ուր, խոսվելով Ուզուն Հասանի ձեռքով Վրաստանի ավերման մասին, ասվում է. «Ու այս Աստծո կամքովը եղավ, վրացիների մեզի հասցված չարիքների փոխարեն, որովհետեւ կաշառեցին սուլթանին եւ մեզանից առան Գողգոթան»: Հաջորդ դարում,երբ Երուսաղեմը նվաճվում է օսմանցիների կողմից, Սուլթան Սելիմ 1-ը 1517թ. արքունական հրովարտակ է հղում հայերին, որը հիմնվելով նախկին բոլոր հրովարտակների վրա՝ վերահաստատում է հայոց պատրիարքության իրավասությունները: Սելիմին հաջորդող սուլթան Սուլեյմանի օրոք՝ 1530-ական թվականներին, երբ Եվրոպայում նշմարվում էին նոր խաչակրության փորձեր, սուլթանը, Երուսաղեմի լատին կրոնավորներին դիտելով որպես թիկունքից հարվածող ուժ, նրանց Ս. Տեղերից հեռացնում է: Լատին կրոնավորների խնդրանքով Ս. Հակոբյանց աթոռը հանձն է առնում նրանց սրբատեղերի պահպանությունը: Սակայն լատինները հայերի բարի կամքին չարությամբ են պատասխանում. նրանք հայտարարում են, որ Ս. Հարությունում պահված Կենաց Փայտի մասունքը հայերը հափշտակել են եւ Հայաստան են ուղարկել: Հակառակ այս զրպարտության՝ հայերը նեղության մեջ հայտնված լատիններին նորից ձեռք են մեկնում, երբ վերջիններս Ս. Քաղաքում տեղ չեն ունենում պատսպարվելու. հայ միաբանությունը 1554թ. յոթ տարով բնակության համար նրանց տրամադրում է Ս. Հրեշտակապետ եկեղեցին: Այս ժամանակներում Հայ Երուսաղեմը ծաղկում էր ապրում, որն էլ Երուսաղեմի շահամոլ կառավարիչներին դրդեց կեղեքել մեր վանականներին: Ահա պատմագրի վկայությունը. «Դավիթ Բ պատրիարքը, դժվարին կացության մատնված, իր նախորդներից պահված բոլոր դրամները բարբարոսների առջեւ է սփռում եւ նրանց գոգը ոսկով լցնում եւ սակայն չի կարողանում հագեցնել նրանց: Երբ այլ բան չէր մնում անելու, քան գոհացնելու նրանց ամենօրյա պահանջները,... ստիպված էր, իբրեւ ապահովություն, արծաթե խաչերը, արծաթապատ ավետարանները եւ նույնիսկ եկեղեցիները գրավի տալ այլազգիներին»(Սաւալանեան, 561 էջ): Այս ժամանակներում Ս. Էջմիածնի աթոռը եւս (նաեւ ողջ Հայաստանը) վատթար վիճակում էր: Փակված էին դեպի Երուսաղեմ տանող ճանապարհները, կանգ էր առել դեպի Ս. Քաղաք ուխտավորների շարժը, որոնք նախկինում իրենց նվիրատվությունները առատաձեռնորեն ընծայում էին Ս. Հակոբյանց աթոռին: Դավիթ պատրիարքը (1583-1613-1622) այսքանից հետո ստիպված ինքն է Հայաստան մեկնում եւ մեծ ճիգերով Հայ Երուսաղեմի համար օգնություն հանգանակում: Սսի Ազարիա կաթողիկոսը, 1600թ. լինելով Երուսաղեմում եւ տեսնելով հայ միաբանության անմխիթար վիճակը, վերադառնում է Բերիա, 20.000 դահեկան օգնություն հանգանակում եւ հանձնում Դավիթ պատրիարքին: Բաղիշեցի Բարսեղ վարդապետն էլ, որ 1608թ. տեսնում է Հայ Երուսաղեմի վատթար վիճակը, վերադառնում է Բաղեշ, այնտեղից էլ՝ Ոստան եւ Վան ու Ս. Հակոբյանց աթոռը փրկելու ժողովրդական մեծ շարժում է առաջ բերում: Նա կարողանում է «շարժել սրտերը ճշմարիտ ազատասերների եւ բարեպաշտների, որոնք առատ-առատ նվերներ են տալիս Ս. Աթոռին: Բաղեշ քաղաքում Խոջա Կարապետ անունով մեկը յոթը բեռ արծաթ է նվիրում, ուրիշներն էլ նրան հետեւելով, ոմանք՝ երկու-երկու, ոմանք՝ մեկ-մեկ բեռ են տալիս, եւ մնացյալները ըստ կարողության են տալիս իրենց նվերները: Այսպիսով, վանեցիները մեծագումար դրամ են ժողովում եւ վարդապետներով մեկտեղ գնում են Ամիդ եւ Ուրֆա ու այդ քաղաքների ժողովրդից առատ տուրքեր հավաքելով՝ հասնում են Բերիա: Այստեղ գտնվող ջուղայեցի վաճառականները, բարի նախանձով լցված, ոչ միայն ոսկի ու արծաթ են հանգանակում, այլեւ շատերն էլ, ինքնահորդոր ուխտավորների ստվար քարավանին միանալով, Երուսաղեմ են մեկնում»(Սաւալանեան, 565 էջ): Այսպես հայ միաբանները ոչ միայն փակում են իրենց պարտքերը, այլեւ նորոգում եւ գեղեցկացնում են իրենց եկեղեցիները: 1613թ. Երուսաղեմի հայ պատրիարք է ընտրվում Գրիգոր Պարոնտերը (1613-1645): Այս ժամանակներից լատինները սկսում են նոր ոտնձգություններ կատարել Ս. Հարություն տաճարի մեջ. մասնավորապես ջանում են սեփականացնել Քրիստոսի Պատանատեղին, որի վրա հայերը սեփականատիրական ավելի մեծ իրավունք ունեին£ 1617թ. նրանք այդտեղ լատինական վերտառություններ են ավելացնում՝ իրենց արդեն սեփականատեր համարելով սրբավայրին: Հայերը դիմում են դատարան, որը հաստատում է Պատանատեղի հայոց սեփականությունը լինելը: 1621թ. Բեթղեհեմի լատին կրոնավորները, հակառակ մեր վաղնջական իրավունքների, փորձում են արգելել հայ կրոնավորներին Ծննդյան Ս. Այրի վրա պատարագ մատուցել եւ այնտեղ կանթեղներ կախել: Հայերը Երուսաղեմի փոխանորդի միջոցով դիմում են սուլթան Մուստաֆա 1-ին: Վերջինս հրովարտակ է ընդունում, որով վերահաստատվում են հայոց իրավունքները Բեթղեհեմի եկեղեցում: 1634թ. նոր ծռազատիկ է տեղի ունենում հայերի եւ հույների միջեւ: Այս անգամ էլ հույների Զատիկը հայերի Զատիկից մի շաբաթ առաջ է տեղի ունենում: Հույները դարձյալ փորձում են Ս. Գերեզմանի վրա կանթեղի ինքնիրեն վառելով իրենց Զատիկի ճշմարտացիությունը հավաստել, սակայն այս անգամ էլ աստվածային հրաշքը չի իրականանում, եւ հույները գլխիկոր հեռանում են եկեղեցուց: Այսքանից հետո հույները թշնամական մեծ ոխով սկսում են նոր դավադրություններ կազմակերպել հայ եկեղեցու եւ կրոնավորների հանդեպ: Նրանք Երուսաղեմի ավագանու առջեւ ամբաստանում են Գրիգոր պատրիարքին, սակայն դատարանը նրան արդարացնում է: Դրանից հետո հույները, գնալով Բերիա, այնտեղ չարախոսում են Գրիգոր պատրիարքի, Երուսաղեմի ավագանու եւ դատարանի դեմ: Սրա դեմն առնելու համար հայ պատրիարքը մեկնում է Բերիա եւ մեծ վեզիրին հանձնում մի տեղեկագիր, որը ժխտող որեւէ պաշտոնագիր հույները չեն կարողանում ներկայացնել: Այս ժամանակ մեծ վեզիրը բարկանում է եւ հույն պատրիարքին, իբրեւ զրպարտչի, 86.000 դինար տուգանքի է ենթարկում: Հարկ է ավելացնել, որ Գրիգոր Պարոնտեր պատրիարքի օրոք Հայ Երուսաղեմի հանդեպ բռնանում են ոչ միայն լատինները եւ հույները, այլեւ Երուսաղեմի իսլամ բնակիչները: Վերջիններս 1613թ. ավազակային հարձակում են գործում Ս. Փրկիչ եկեղեցու վրա, այրում եկեղեցու դռները, կողոպտում վանքի ողջ հարստությունը: Հիշատակարանի մեջ պատմվում է, որ մի անգամ էլ իսլամ հարստահարիչները Պարոնտերին կապկպած տանում են բաղնիքի հնոցի մոտ եւ սպառնում նրան կրակի մեջ ողջակիզել, եթե իրենց ուզած գումարը չստանան: Պատրիարքը ստիպված 6000 դահեկան է տալիս եւ ազատվում խուժանի ձեռքից: Գրիգոր պատրիարքի ժամանակ պատահած ծռազատկի օրերից հույները առիթ են որոնում հարվածելու Հայ Երուսաղեմին: Եւ Աստվածատուր պատրիարքի օրոք (1645-1664) հույն կղերականները, հույսը դնելով հայ պատրիարքի մեղմ բնավորության վրա, որոշում են հայ միաբանությունից հափշտակել հայոց Ս. Հակոբեանց վանքը եւ դեռ «գործի չանցած՚ մեկ անգամ եւս փորձում են հայ միաբանության ուժը... 1656թ. Զատկի ճրագալույցի օրը, երբ հայերը, սովորության համաձայն, Քրիստոսի գերեզմանի շուրջը թափոր են դառնում եւ թափորապետն էլ հենց Աստվածատուր պատրիարքն էր, հույները հանկարծակի գոռում-գոչյունով հարձակվում են հայ ուխտավորների վրա, պատրիարքի թագը փայտի հարվածով գցում են եւ սկսում նրա մազերից քաշկռտել: Մեր պատրիարքը համբերությամբ տանում է այդ անարգանքը եւ իր ազգակիցներին խնդրում հանգիստ մնալ եւ չարությանը չարությամբ չպատասխանել: Հույները, տեսնելով, որ հայերը քաղաքի իշխանություններին բողոք չեն ներկայացնում եւ դա հայ միաբանության թուլության եւ անտերության նշան համարելով, ոգեւորված շարունակում են Հայ Երուսաղեմի վրա նոր ոտնձգություններ կատարել... 1657թ. Երուսաղեմի հույն պատրիարքը Կ. Պոլիս է մեկնում, որտեղ հույն իշխանավորների հետ միասին կաշառում է փոխարքային եւ ավագանուն ու ձեռք բերում հրամանագիր, որով թե՛ մեր եւ թե՛ հաբեշների վանքերը հայտարարվում են հույների սեփականություն: Այսքանից հետո հայ Աստվածատուր պատրիարքը Կ. Պոլիս է մեկնում եւ տեղացի հայ ազդեցիկ գործիչ Հեճն Վանեցու միջնորդությամբ Պոլսի մեծ վեզիրից հրովարտակ է ստանում, որով վերահաստատվում են հայերի սեփականատիրական իրավունքները Երուսաղեմում: Պոլսում 1658թ. մեծ վեզիր է նշանակվում Քեոփրյուլի Մեհմետ փաշան: Հունաց պատրիարքը վերստին մեկնում է Կ. Պոլիս եւ մեծամեծ նվերներով կաշառում նորընտիր մեծ վեզիրին, ստանում նոր սուլթանական հրամանագիր, որով Ս. Հակոբյանց վանքը, ինչպես նաեւ Հայ Եկեղեցու հետեւորդ հաբեշների վանքերը, որոնք Հայոց Աթոռի իրավասության եւ պահպանության տակ էին, հանձնվում էին հույներին: Հույների սանձարձակությունը հասնում է նրան, որ նրանք նույնիսկ հայոց պատրիարքին ձերբակալելու հրաման են հանել տալիս: Դարեդար հայոց սեփականություն եղած վանքերի եւ սրբավայրերի դռները կնքվում են: Սուլթանական հրովարտակի գործադրությունը կասեցնելու հայոց բոլոր ճիգերը թե՛ Պոլսում եւ թե՛ Երուսաղեմում անցնում են ապարդյուն: Հույները, Դամասկոսի կուսակալից առնելով ավելի քան հազար տարի Հայ Երուսաղեմի սիրտը եղած Ս. Հակոբեանց վանքի բանալիները, ի զարմանս բոլորի, անամոթաբար տիրում են այն: Ահա այստեղ է, որ հույն կղերականները իրենց անգթության, քրիստոնյային անվայել արարքի համար դարձյալ աստվածային պատուհասի են արժանանում...Այս ժամանակ բացահայտվում է Կ. Պոլսի հույն պատրիարք Բարդենիոսի գաղտնի դավադրությունն ընդդեմ Օսմանյան կայսրության, որի համար նա կախաղան է հանվում: Մահվան են դատապարտվում նաեւ նրա համախոհները, ինչպես նաեւ Երուսաղեմի հույն պատրիարքը: 1659թ. նոյեմբերին ելնում է սուլթանի հրամանը, որով հրամայվում էր հայերին վերադարձնել Ս. Հակոբը: Տեղին է մեջբերել պատմագրի հետեւյալ խոսքերը. «Եթե մէկը ուշադրութեամբ քննելու ըլլայ Երուսաղէմի պատմութիւնը, պիտի չտարակուսի երբեք Ամենախնամ Արարչին ողորմութեան վրայ, ու պիտի տեսնէ, որ ամէն դժուարին ու վտանգաւոր պարագաներուն, ուր կորուստ եւ կործանում ակնյայտնի կը սպառնան Ս. Աթոռին, Աստուածային Աջը յանակնկալս օգնութեան կը հասնի ու կը փրկէ զայն անխուսափելի վտանգէ» (Կէօքճեան, 88 էջ): Իրոք որ, Աստված հայ ազգից զատ ոչ մի ազգի արժանի չհամարեց տիրելու աշխարհի առաջին քրիստոնեական եկեղեցուն եւ պատրիարքական աթոռին՝ Ս. Հակոբյանց վանքին: Հույները, դաս չառնելով այդքանից, Երուսաղեմի հայոց բոլոր սրբատեղերին տիրելու համար, 1682թ. դարձյալ կաշառում են վեզիրին, սակայն այս անգամ էլ են հունաց ջանքերը ապարդյուն անցնում: Հովհաննես պատրիարքի օրով (1684-1697)թ. հույները նոր հրամանագիր են հանել տալիս, որով Զատկի ճրագալույցի լույսը միայն հունաց պատրիարքին կամ նրա փոխանորդին էր իրավունք տրվում Ս. Գերեզմանից հանել: Հովհաննես պատրիարքը դիմում է դատարան, ներկայացնելով այն հրովարտակները, որոնցով սահմանվում են հայոց իրավունքները Ս. Հարությունում եւ կարողանում դատավարությամբ վերահաստատել մեր իրավունքները Ս. Գերեզմանի վրա: Չնայած հայ միաբանության համար ամեն ինչ բարեհաջող է վերջանում, սակայն դատավարությունը բավականին մեծ գումար է խլում: Հովհաննես պատրիարքի օրոք Հայ Երուսաղեմին շարունակում է նեղություններ պատճառել մահմեդական խուժանը: Սրանք, հաճախակի անցնելով Ս. Փրկչի պարսպի վրայով, շարունակում էին իրենց ավարառությունները եւ հափշտակությունները, հաճախ էլ սպանում դիմադրել ցանկացող միաբաններին: 1715թ. Երուսաղեմի հայ պատրիարք է ընտրվում Գրիգոր Շղթայակիրը (1715-1749): Վերջին միջեկեղեցական վեճերի եւ դավադրությունների ընթացքում հայ միաբանությունը բավականին գումար էր ծախսել, որի պատճառով էլ ընկել էր պարտքի տակ: Հույները այս հանգամանքը հաշվի առնելով՝ հենց այդ ժամանակ բարձրացնում են Ս. Հարության տաճարի նորոգման հարցը հուսալով, որ Հայ Երուսաղեմը ի վիճակի չի լինելու մասնակից դառնալու նորոգությանը, եւ ի վերջո իրենք իրավունք կունենան տիրանալու հայկական բաժնին: Այդ դավադրության առաջն առնելու նպատակով Շղթայակիր պատրիարքը դիմում է Էջմիածնի Աստվածատուր կաթողիկոսին (1715-1725): Վերջինս Ս. Հարություն տաճարի նորոգման եւ Ս. Հակոբի պարտքերի համար հայրապետական նվիրակներ է ուղարկում Հայոց աշխարհի չորս կողմերը: Հայ ժողովուրդը մեծ պատվախնդրությամբ արձագանք է տալիս կաթողիկոսի կոչին եւ մեծ սիրով օգնություն ցուցաբերում Հայ Երուսաղեմին: Շղթայակիր պատրիարքը Երուսաղեմ է հասնում 1721թ. փակում պարտքերը եւ սկսում Ս. Հարության վերանորոգումը: 1734թ. Երուսաղեմի հույն Մելետիա պատրիարքը հայության զգոնությունը թուլացնելու նպատակով խաղաղության ուխտ է կնքում Գրիգոր Շղթայակրի հետ, բայց այնուհետեւ գաղտնի մեկնում Կ. Պոլիս՝ սուլթան Մահմուդ 1-ի մոտ, նրան կաշառում է եւ ստանում հրամանագիր, որով արտոնվում էր տիրանալու Ս. Հակոբյանց վանքին եւ հայոց մյուս սրբատեղերին: Այս նենգ գործարքի մասին լսելուց հետո հայ պատրիարքը իր հերթին անմիջապես մեկնում է Կ. Պոլիս, որտեղ Հայ Երուսաղեմը փրկելու խնդրով դիմում է Շեյխ Յուլ Իսլամի սեղանավոր Ամիրա Մուրադյանին: Վերջինս դիմում է շեյխին, որն էլ, ընդառաջելով իր հավատարիմ գործակատարի խնդրանքներին, անմիջապես գնում է սուլթանի մոտ եւ ցույց տալիս այն հրամանագրերի վավերաթղթերը, որոնք Երուսաղեմի մեջ հաստատում են հայոց սեփականատիրական իրավունքները: Սուլթանը, ծանոթանալով այդ հրովարտակներին, դրանց վրա մակագրելով, ավելացնում է. «Ես եւս հայոց ազգին տվի վերստին»: Այսպես Հայ Երուսաղեմը մեկ անգամ եւս դիմակայում է հույների ոճրագործություններին: XVIII դարի վերջերին լատինների եւ հայերի միջեւ Փրկչավանքին կից հայ միաբանությանը պատկանող գերեզմանատան շուրջ վեճ է տեղի ունենում: Ժամանակին հայերը, ընդառաջելով լատին կրոնավորների խնդրանքին, գերեզմանատնից նրանց բաժին էին հատկացրել: Սակայն վերջիններս Պողոս Վանեցի պատրիարքի (1768-1775) օրով փորձեցին գերեզմանատնից նոր բաժիններ խլել: Հովակիմ պատրիարքի (1775-1793) օրոք էլ, երբ Դամասկոսի կուսակալն էր Մահմեդ փաշան, լատինները նրան կաշառում են եւ հափշտակում գերեզմանատան իրենց ցանկացած բաժինը: Հովակիմ պատրիարքը բողոք է հղում Պոլիս, եւ երբ մի անգամ Մահմեդ փաշան Երուսաղեմ է գալիս, իմանալով բողոքի մասին, բավականին մեծ տուգանք է վերցնում հայ պատրիարքից: 1808թ. սեպտեմբերի 30-ին, առավոտյան ժամը 9-ին, Ս. Հարություն տաճարի մեջ հրդեհ է բռնկվում: Հույները Երուսաղեմի քաղաքապետին բողոքում են, թե հայերն են այրել տաճարը: Այդ զրպարտությունը հաստատելու համար նրանք վկա են կանչում լատին միաբաններից մեկին: Սակայն նա չի կամենում սուտ վկայություն տալ եւ ասում է, թե «հայերը չէին կարող հրդեհել Ս. հարություն տաճարը, քանզի նրանք էլ տաճարի մեջ իրենց սեփական բաժինը եւ գույքերն ունեին, որոնք ամբողջովին հրդեհվել են»: Այնուամենայնիվ հույները աշխատում են հայերին մեղադրող տեղեկագիր առնել դատավորից ու ավագանուց եւ այն ուղարկել Դամասկոսի կուսակալին: Սակայն կուսակալը չի ընդունում հույների զրպարտանքները: Դրանից հետո հույները արգելեցին հայերին Լուսավորչի կանթեղը կախել Ս. Գերեզմանի դռանը եւ մինչ այդ էլ կանթեղը երեք անգամ ջարդուփշուր էին արել: Այդ ժամանակներում էր նաեւ, որ մահափորձ է կատարվում հայ Թեոդորոս պատրիարքի (1800-1818) հանդեպ: Հույները հրդեհից հետո տաճարի վերաշինության արտոնությունը հրովարտակով միայն իրենց վրա վերցնելով, իրենց բաժինը ընդարձակելու նկատառումով ձեռնամուխ են լինում նաեւ նորոգելու տաճարի հայկական եւ լատինական բաժինները... Վերականգնողական աշխատանքների ժամանակ Անտոն անունով մի հայ, տեսնելով, որ հույները հայկական արձանա•րությունները դուրս են հանում տաճարից, բողոքում է դրա դեմ£ Հույները քարերով հարձակվում են նրա վրա եւ անխնա հարվածում£ Այս ժամանակ, երբ դեռ Ս. Հարություն տաճարի շուրջը չէին հանդարտվել վեճերը, հույները Պոլսում վերստին ցանկանում են Երուսաղեմի հայ միաբանությանը իր սրբավայրից եւ վանքերից սեփականազրկել: 1809թ. սուլթան Մահմուտ II-ի հրամանով այս հարցը Մասնավոր Ատյանի քննությանն է հանձնվում£ Ատյանը 1809թ. օգոստոսից մինչեւ 1811թ. մայիսը գումարում է 12 երկար նիստ: Ահա ատենադպիրի առաջին նիստերի արձանագրություններից հատվածներ, որոնք հիշատակում է պատմագիր Սավալանյանը. I ժողով, Ա նիստ (2 օգոստոս 1809թ.): Հույները- «Մենք հաստատուն գրեր ունենք, որոնցով կարող ենք հերքել նրանց ասածներն ու ապացուցել, թե այժմ հայերի ձեռքը գտնված բոլոր վանքերն ու բնակությունները մեր սեփականություններն են, իսկ նրանք Երուսաղեմի մեջ որեւէ սեփական տեղ չունեն»: Հայերը (Ժողովին)-«Հարցրե՛ք նրանց, թե կա՞ն Երուսաղեմի մեջ հայ միաբաններ եւ որտե՞ղ են բնակվում»: Հույները-«Ճիշտ է, որ հայ միաբաններ կան Երուսաղեմի մեջ, բայց մեր հյուրերն են նրանք եւ որովհետեւ հարկատու են սուլթանին ու հպատակ տերության՝ այդ պատճառով կխնամենք ու կհարգենք իրենց, ու մեր տեղերը հատկացված են նրանց բնակության համար»: Այս խոսքերը դատավորների ծիծաղը շարժեցին, որոնք ասում են. «Ինչպե՞ս հյուր կարող են լինել հայերը, երբ իրենց առանձին միաբանությունը ունեն ու տասը դարից ավելի այստեղ են բնակվում, առանց ուրիշից կախում ունենալու»: (Ժողով, Գ նիստ (9 օգոստոսի 1809թ.). Երբ հույները, կեղծ փաստաթղթեր ներկայացնելով, ջանում են դատարանին ապացուցել, թե Ս. Հակոբեանց վանքը իրենց սեփականությունն է եւ վարձով է տրված հայերին, հայերը ավելացնում են. «Ձեր բնակության համար Ս. Հակոբից ավելի մեծ ու հոյակապ վանք ունե՞ք դո՛ւք՝ հույներդ»: Հույները- «Ոչ»: Հայերը- «Ինչպե՞ս ուրեմն այդ գեղեցիկ ու հոյակապ վանքը վարձու տված եք եւ դուք, որ թշնամի եք հայերին, բնակվում եք անշուք ու փոքրիկ վանքերի մեջ»: Ժողովը-«Ո՞ր անխելքը իր ոսոխին ու ատելիին վարձու կտա այդ հոյակապ վանքը, եւ այն էլ՝ աննշան գումարով: Դուք՝ հույներդ, այնքան ատելությամբ եք լցված հայերի դեմ, որ ծանր անգամ կլինի ձեզ Երուսաղեմի մեջ նրանց բնակությունը, ուստի անհավատալի է, որ դուք բնակության համար նրանց վարձու տված լինեք Մար¬Եագուպը (Ս. Հակոբը)՚»(Սաւալանեան, էջ 860-863): Այսպիսով, առաջին նիստերում քննվում են հայերի եւ հույների ձեռքին եղած հրովարտակ-հրամանագրերը: Հայերը ատյանին ներկայացնում են իրենց 9 հրովարտակները: Հույները մերժում են դրանց վավերականությունը եւ պահանջում դրանց արձանագրությունները: Հայերի երկար որոնումներից հետո սուլթան Սելիմի մասնավոր արխիվներում գտնվում են հրովարտակների բնագրերը՝ ճիշտ նման հայերի մոտ գտնվող հրովարտակներին: Ատյանը իր քննության արդյունքը ներկայացնում է Մահմուտ II սուլթանին: Վերջինս 1812թ. դեկտեմբերին նոր մեծ հրովարտակով վավերացնում է իր նախորդների հրամանագրերը, որոնցով ճանաչվում են հայոց դարավոր իրավունքները Ս. Երկրում: Եւ այսպես, հերթական անգամ Հայ Երուսաղեմը, որն ի սկզբանե Ս. Երուսաղեմում քրիստոնեական արդարության կրողն է, հաղթանակում է: Սակայն այդ հաղթանակը նվաճվում է մեծ գնով: Ճանապարհածախսը, սուլթանական պաշտոնյաներին տրված նվերները չհաշված, դատավարության ընթացքում մեր կողմից ծախսվում է 900 հազար դահեկան եւ 9000 ոսկեդրամ նապոլեոն, ինչն էլ, բնականաբար, Հայ Երուսաղեմին հասցնում է սնանկացման: Այս դեպքերից շատ չանցած՝ 1813թ., հույները փորձ կատարեցին սեփականել Բեթղեհեմի Ս. Ծննդյան եկեղեցու հայոց իրավունքները: Այդ կապակցությամբ սուլթանը նոր խիստ հրաման է գրում Դամասկոսի կուսակալին, պատվիրելով կետ առ կետ կատարել այն: 1813թ. նոյեմբերի 13¬ին 300 հոգիանոց ժողով է գումարվում Բեթղեհեմի եկեղեցու մեջ, ուր Նուրի էֆենտին կարդում է սուլթանի հրովարտակը: Սուլթանական այս երկրորդ հրովարտակով հրամայվում էր հույների եւ հայերի միջեւ հավասարաբաժին անել Բեթղեհեմի եւ Աստվածամոր եկեղեցիները, միաժամանակ հրամայվում էր դատարանի արձանագրություններից ջնջել հույների՝ խաբեությամբ ձեռք բերված հրովարտակները: Այս ժամանակ էր, որ հայերը դատարանից պահանջում են Ս. Հարության տաճարի՝ իրենց ունեցած իրավունքների վերահաստատումը: 1813թ. դեկտեմբերի 1¬ին ժողով է գումարվում Ս. Հարություն տաճարի մեջ, որով լիովին վերահաստատվում են հայոց դարավոր իրավունքները Ս. Հարությունում: 1834թ. երկրաշարժից հետո, երբ փլվում է Ձիթենյաց Համբարձման եկեղեցին, հայերը Մեհմետ Ալիից Ձիթենյաց լեռան իրենց բաժնի վրա առանձին վանք շինելու իրավունք են ձեռք բերում: Սրա դեմ ըմբոստանում են լատինները, որոնք մեծ ճիգերով եւ կաշառքներով կարողանում են եկեղեցին (որի կառուցման վրա հայերը ծախսել էին 3150 նապոլեոն ոսկի) քանդելու հրամանագիր ձեռք բերել: Ահա թե ինչպես է պատմագիրը ներկայացնում եկեղեցու ավերումը. «Լատին կրոնավորներն ու իրենց խառնիճաղանջ ժողովուրդը հապճեպով դեպի Ձիթենյաց լեռն էին բարձրանում, հույները նույնպես, նրանցից ավելի չար նախանձով լցված, հայոց վանքը կործանելու համար այնտեղ կդիմեն ամեն տեսակ ավերիչ ու քանդիչ գործիքներով... Նրանք կարծես Անահիտի կամ Աֆրոդիտեի բագիններն էին կործանում, այնպիսի ճիվաղային խնդությամբ ու փողերի եւ թմբուկների ձայնով սրբավայրն ավերելու աշխատանքի մեջ իրար գերազանցել էին ջանում եւ սրանով համարում էին պաշտոն մատուցած Աստծուն: Վանքը գետին հավասարեցնելուց հետո հունաց եւ լատինաց խուժանը կերուխումի է նստում եւ ամենուրեք հարբած՝ դարձյալ փողերի եւ թմբուկների ձայնով եւ երգելով եւ սատանայական պարերով ետ են դառնում, Դավթի դռներով ներս մտնում եւ հանդեսով անցնում Ս. Հակոբի վանքի առջեւով՝ այդ սրբապիղծ արարքը մեծ հաղթություն համարելով իրենց»: Ահա այսպես մինչև վերջին ժամանակներս էլ Հայ եկեղեցին Երուսաղեմում իր իրավունքները պաշտպանել է, անցնելով բազում փորձությունների միջով: Դա հերոսական ճանապարհ էր նաև, որում հայը երբեք չուրացավ ճշմարտությունը, երբեք բռնությունների չդիմեց այլոց եւ նրանց ունեցվածքի նկատմամբ: Եվ Տիրոջ բարեհաճությունը միշտ էլ Հայ Երուսաղեմի կողմն էր, որովհետեւ նա է Տերունական սրբատեղերի արժանավոր պահապանը: Արսեն Պողոսյան
Մի ագարակում ոսկու գանձ կար թաղված, ու մի մարդ, գտնելով այն, լույսը դեռ չբացված մինչեւ մութ գիշեր աշխատում էր գանձին տիրելու համար: Նրան չէին ընկճում ո՛չ տաժանակիր աշխատանքը եւ ո՛չ էլ հոգնությունը: Այդ տեսնելով՝ գանձի պահապան հոգին ասաց.«Քո առաջ փակված կմնա գանձի դուռը, մինչեւ չհրաժարվես ունայն աշխարհի բարիքներից»: Այդպես էլ մեր Տերն է պատվիրել մեզ փնտրել Աստծո արքայության գանձը, հանուն դրա զոհելով կորստյան դատապարտված անցավոր աշխարհի բարիքները: Նա դեպի այդ գանձը տանող ճանապարհը հարթել է Իր քավչարար մահով եւ լավ գիտեր, որ այս աշխարհը եւ նրանում եղած ամեն բան անկայուն եւ անհաստատ է: Ժամանակը ամեն ինչ թաղում է մոռացության անդունդի մեջ: Անգամ երկրագունդն ու երկնքի լուսատուները հավիտենական չեն եւ մի օր վերածվելու են դատարկության: Բայց փա՜ռք Աստծո, որ եղծանվելու է եղծանելին, քանզի ամեն ինչ ենթակա է կործանման, բացի աստվածայինից: Հազարավոր տարիներ ի վեր մարդիկ իրենց համար փնտրել են ճշմարտությունը, որն աստվածային է, հավիտենական եւ անփոփոխ: Քրիստոս աշխարհ գալով, սովորեցրեց, թե ով Աստծո մեջ է, մշտնջենավոր Աստված էլ նրա մեջ է: Բայց մարդիկ Նրա Սուրբ անունը իրենց վրա կրեցին որպես զարդ, բայց այդպես էլ չճանաչեցին Նրան. փառաբանեցին, բայց չնմանվեցին Նրան: Սուրբ Գիրքն ասում է, որ այս աշխարհը իր վայելչությամբ անցավոր է, բայց ով որ Աստծո կամքն է կատարում, նա հավիտենական կյանք կունենա: Երկրավոր ուրախության բաժակը վայելելը համարում ենք կյանքի գերագույն բարիքը, իսկ վերջում մեզ է մնում սրտի դառնագույն հառաչը: Նա է ճշմարիտ կյանքն ապրում, ով Աստծո կամքն է կատարում, իսկ դա հնարավոր է Նրան նմանվելով, մաքուր սիրտ ու վարք ունենալով: Աստված իր զավակներին տվել է տարբեր շնորհներ ապրելու եւ ստեղծագործելու համար, սակայն բոլորին հավասարապես տվել է ամենաէականը՝ Գերագույն բարին: Բոլորին է տրված հասնելու կյանքի ամենաթանկագին գանձին՝ հոգու խաղաղությանը, սրտի անդորրին, այն զգացողությանը, որ հաշտ ես Աստծո հետ եւ քեզ սպասում են երկնքի արքայության անանցանելի երանությունները: Անարդարությունը կարող է այս աշխարհում մարդուն անպաշտպան թողնել. հիվանդությունը՝ անդամալույծ, բայց ոչ ոք եւ ոչինչ չի կարող Աստծուն մեր սրտից դուրս հանել, զրկել մխիթարությունից, որով մեր ամենադաժան կորստի ժամանակ էլ մեր աչքերը երկինք հառելով՝ կասենք. «Տերը տվեց, եւ Տերն էլ առավ, օրհնյա՜լ լինի Նրա Սուրբ անունը»: Քրիստոսով ազնվացած հոգին, իր հողային պատյանը թողնելով այստեղ, սլանում է առ Աստված: Հոգեւոր կատարելությունը նրան հավիտենական երանելի կյանք է տանում: Գերագույն Բանը հող ու փոշի դարձող այս աշխարհում փնտրելը նման է ստվերի հետեւից ընկնելուն: Երկրային թագավորության մեջ չէ, որ ավարտին է հասնում մեր կյանքը, այլ իր անվախճան ընթացքն է ունենում Աստծո թագավորությունում: Դրա համար էլ մենք մեր աղոթքներում նախ խնդրում ենք Աստծո արքայությունը եւ արդարությունը, որ Հիսուս սովորեցրեց մեզ Իր քարոզներով: Նրա նման քաջություն պետք է ունենանք խաչի ճանապարհն անցնելու: Եւ երբ տեսնենք, որ մեր անհաստատ ուժերը իրենց սպառում են, երբ երկրային հրապույրները մեր բարձր ու վսեմ նպատակները մոռացության են տալիս, այնժամ դառնանք մեր Փրկչին եւ մեր սրտի խորքում թող հնչի Նրա ձայնը. «Ով որ մինչեւ վերջ համբերի, նա կապրի»:
«Ոչ ոք չի կարող երկու տիրոջ ծառայել, որովհետեւ մեկին կատի եւ մյուսին կսիրի, կամ մեկին կմեծարի եւ մյուսին կարհամարհի: Չեք կարող Աստծուն ծառայել եւ մամոնային»(Մատթ. 6.24),- այդպես է ասում մեր Տեր Հիսուս Քրիստոսը, մեր Փրկիչը: Հոգու խաղաղություն ունենալ բոլորն են ցանկանում, բայց այն տրվում է միայն նրանց, ովքեր կարողանում են վեր կանգնել աշխարհի ունայնությունից: Անկարելի է ապրել Աստծու ներկայության մեջ եւ միաժամանակ որոնել աշխարհիս վայելքները: Եթե ուզում ես հետեւել Քրիստոսին, հրաժարվի՛ր ինքդ քեզնից: Եթե ուզում ես վայելել Աստծու ներկայությունը, աշխարհն ուրացի՛ր: Խոսելով սամարացիների մասին՝ Սուրբ Գիրքը նշում է, որ նրանք, Աստծուց վախենալով հանդերձ, կռապաշտ էին. «Տիրոջից էլ էին վախենում եւ իրենց աստվածներին էլ էին ծառայում»(4 Թագ. 17.33): Անկարելի է որդիական անկեղծ սիրով Աստծուն սիրել եւ միեւնույն ժամանակ Նրա խոսքին հակառակ գնալ: Դա էր պատճառը, որ Հակոբը հրամայեց տապալել կուռքերին եւ երկրպագել ու զոհեր մատուցել Տեր Աստծուն. «Եվ Հակոբը ասաց իր ընտանիքին եւ իր հետ եղողներին. «Հեռացրեք օտար աստվածները, որ կան ձեր միջումը եւ մաքրվեցեք, եւ ձեր հանդերձները փոխեցեք եւ սեղան շինեցեք այն Աստծուն, որ իմ նեղության օրը ինձ լսեց եւ իմ գնացած ճանապարհում ինձ հետ էր» (Ծննդ. 35.2, 3): Ինչպե՞ս կարող ես մերձենալ Աստծուն, եթե չես հրաժարվել աշխարհի ցոփ վայելքներից: Այդ հոգեսպան հրապուրանքներից յուրաքանչյուրն, ի վերջո, բերում է դառը հիասթափություն եւ հավիտենական կործանում: Ինչպես որ անհնար է մեկ աչքով նայել երկնքին, իսկ մյուսը հառած պահել երկրին, այդպես էլ սրտով երկրայինին կապված մարդը անկարող է ծառայել Աստծուն եւ հոգու խաղաղություն ձեռք բերել: Մովսեսը դա գտավ ոչ թե փարավոնի բարեկեցիկ պալատում, այլ ինքնաճանաչման, զղջման, ապաշխարության փշոտ ճանապարհին: Դու եւս մերժի՛ր այն, ինչը մարդկայնորեն «բարեկեցիկ» կամ «լավ» կյանք է կոչվում: Աստված երբեք չի հանդուրժել երկպաշտությունը, ինչպես չհանդուրժեց, որ Իր Տապանակը գտնվի Դագոնի (կուռք) արձանի հարեւանությամբ: Քանի դեռ Մովսեսը Եգիպտոսում էր (մեղքի երկրում), քանի դեռ մնում է փարավոնի պալատում եւ չէր ազատվել այն ամենից, ինչը բնորոշվում է որպես Եգիպտոս (այսինքն՝ ամեն տեսակ ունայն հոգեսպան բարքերից եւ գործերից), Աստված չհայտնվեց նրան: Միայն երբ հեռանաս այդ ամենից, որպես երկրորդ Մովսես, կգտնես Աստվածային մխիթարություն ու խաղաղություն: Այնժամ հոգիդ բազմապիսի կապանքներից ազատագրված կսլանա վեր, եւ կվայելես վերերկրային կատարյալ մի բերկրանք: Հիշո՞ւմ եք այն այրի կնոջը, որ Եղիսեի հրամանով դատարկ ամաններ բերեց, եւ իր եղած մի ամանից այնքան յուղ թափվեց, որ լցվեցին բոլոր անոթները (4 Թագ. 4.6): Այդպես էլ դու, եթե ուզում ես, որ Աստված լցնի քեզ, նախ դատարկի՛ր հոգիդ եւ աստվածայինը ընդունելու անոթ եղի՛ր: Աստվածատուր բարիքները չեն դադարի այնքան հոսել, քանի դեռ Տիրոջն ես պարզում հոգիդ՝ որպես դատարկ մի անոթ: Երբ ամանները լցվեցին, յուղը դադարեց թափվելուց: Պակասեց ոչ թե պարգեւը, այլ տեղը: Տո՛ւր անձդ Տիրոջը, եւ կտեսնես, թե ի՜նչ շնորհներ Նա քեզ կպարգեւի: Միայն թե տրվի՛ր անմնացորդ՝ առանց երկմտելու եւ տատանվելու: Դա՛ է Արարչիդ կամքը:
Մինչ ջրհեղեղը ապրած մարդկությունը տարիներ շարունակ զգուշացվեց, որ հեռու մնա մեղքից, այլապես մեծ ու փոքրով կպատժվեն բոլորն անխտիր: Ժամանակներն անցնում էին: Մարդիկ չէին մտածում մեղքից ետ կանգնելու մասին եւ շարունակում էին ապրել ցոփ ու շվայտ կյանքով: Նրանք ունկնդիր չեղան Նոյի պատգամներին եւ չհավատացին աշխարհի մոտալուտ կործանմանը: Եվ ահա Աստված ջրով ծածկեց ողջ երկիրը, ինչպես որ նախապես հայտնել էր արդար Նոյին: Հրեաները չհավատացին մարգարեներին, թե իրենք իրենց մեղքերի պատճառով գերվելու են Բաբելոնի թագավորի կողմից: Բայց ահա այդ մարգարեությունը կատարվեց. Երուսաղեմը ավերվեց եւ իսրայելցիները գերության մատնվեցին: Հրեաները չհավատացին նաեւ Հիսուս Քրիստոսին՝ որպես Փրկչի եւ հանցագործի պես խաչելով՝մահվան դատապարտեցին: Բայց Հիսուս Քրիստոս խաչի վրա Իր մահվամբ մահին հաղթեց, իսկ երրորդ օրվա հրաշափառ հարությամբ ցույց տվեց երկնքի արքայության հավիտենական կյանքի գոյությունը: Իրենց անհավատության պատճառով հրեաները 70 թվականին հռոմեացիների կողմից մեծ նեղություններ կրեցին, իսկ Երուսաղեմի վերաշինված Տաճարը հիմնովին ավերվեց, միաժամանակ կատարվեց Հիսուսի կանխասացությունը, թե այդտեղ քար քարի վրա չպետք է մնա: Նույնը կատարվում է նաեւ այսօր: Ժողովուրդը հեռանալով Աստծուց, չի հավատում Տիրոջ արդար դատաստանին. որ այն արդեն հեռու չէ, եւ որ շուտով Քրիստոս գալու է Հոր ողջ զորությամբ եւ փառքով յուրաքանչյուրին արդարորեն հատուցելու ըստ իր գործերի (Մատթ. 4.27¬29, Հայտն.):